Udhëtim në Shqipëri 1939

Që nga fillimi, blogu "Kronika Shqiptare" i është përkushtuar me pasion dhe angazhim një misioni të vërtetë: të eksplorojë thellësitë e bibliotekave, librarive dhe botës së gjerë dixhitale në kërkim të gjithçkaje që mund të tregojë për Shqipërinë, historinë dhe kulturën e saj. Ky angazhim na ka çuar të propozojmë shumë artikuj nga revista prestigjioze të epokave të ndryshme, duke ofruar një vizion të gjerë dhe të detajuar mbi mënyrën se si Shqipëria është perceptuar dhe treguar ndër vite. Sot duam të ndajmë me ju një dokument të rrallë: një artikull nga revista e njohur "Tempo", e datës 21 dhjetor 1939, që ofron një pamje të realitetit shqiptar të asaj periudhe. Duke parë gjatësinë e artikullit, do ta publikojmë të ndarë në pjesë, në mënyrë që ta vlerësoni plotësisht dhe të kapni çdo detaj. Lexim të këndshëm dhe udhëtim të mbarë nëpër faqet e historisë.

Më 19 gusht, Shkëlqesia e Tij Ministri i Jashtëm konti Çiano, i shoqëruar nga Zëvendësministri për Çështjet Shqiptare Shkëlqesia e Tij Benini, inauguroi punët publike me të cilat fillon jeta e Shqipërisë së re. Në Tiranë, në Durrës, në Vlorë, turma shqiptarësh nga të gjitha shtresat dëshmuan besnikërinë e tyre ndaj përfaqësuesit të Perandorisë Fashiste. Ditë entuziaste përfshinë Shqipërinë nga njëri skaj në tjetrin: pas dhjetë shekujsh luftë, një e ardhme e sigurt po paralajmërohet.

Udhëtim në Shqipëri[1]

Pjesa e parë

Nga korrespondenti ynë Lamberti Sorrentino

Tiranë, dhjetor.

Për të pasur një vend në avionin Romë-Tiranë, duhet të prenotohesh katër ose pesë ditë përpara. Në aeroport jemi katërmbëdhjetë dhe vendet e lira janë dymbëdhjetë. Ky është realiteti i përditshëm – më shpjegon një funksionar i Ala Littoria – çdo mëngjes ka dy ose tre persona që presin me shpresë, të cilët kanë prenotuar për ditët në vazhdim, por vijnë këtu me iluzionin se dikush nuk do të vijë ose do të vonohet dhe kështu do të lirohet një vend.

Është një gjeneral, me uniformë të thjeshtë dhe jakë të bardhë të ngurtë; ka katër rreshta me medalje dhe një tatuazh lufte, dhe gjoksi nuk do t’i mjaftojë për të gjitha medaljet. Buzëqeshim me bashkëpunim; nuk sillet si i rëndësishëm – një gjeneral i kohës sonë, një njeri si të tjerët, që jeton mes njerëzve. Tridhjetë vjet më parë, një komandant brigade do të shihej me admirimin e largët që kemi për objektet e koleksioneve të rralla.

Dy të rinj romakë duken sikur kanë fjetur pak dhe komentojnë pozitivisht rihapjen e sallave të vallëzimit. Fatmirësisht, arritëm të kapim një valle përpara se të ktheheshim në Shqipëri, thonë. Janë inxhinierë në minierën e kromit në Kupirola. Do t'i takoj përsëri më vonë, duke u baltosur me lopatë që në mëngjes herët. Inxhinierë italianë, kryesisht nga Piemonte, që kishin kaluar muaj të tërë në kantieret e pluhurosura të Sardenjës, dhe për shkak të ndikimit të literaturës imperialiste të demokracive, më dukej sikur duhej të ishin të gjithë anglezë, belgë, francezë ose holandezë. Por jo, edhe ne i kemi tanët.

Dhe shumë: "Në Shqipëri jemi rreth pesëdhjetë," më bërtasin në vesh dy të rinjtë. Ndërkohë, mekanikët kanë ndezur motorët. Përpara meje ulet një grua e bukur shqiptare, në moshë të pjekur, e veshur si zonjat që frekuentojnë hotelet e mëdha ndërkombëtare. E shoqërojnë dy vajza, një brune dhe një bionde: njërën e quan hallë, tjetrën e quan mama. Ndoshta ajo nuk dëgjon mirë, sepse ka vënë pambuk në veshë dhe shikon larg. Inxhinierët kishin vallëzuar me to natën e kaluar; të gjithë janë plot gëzim. Besoj se këto tri gra shqiptare kishin ardhur në Itali për të marrë pjesë në manifestime — kështu më duket se kuptova nga bisedat e tyre, që ishin në një italisht mjaft të qartë. Kur gjuha jonë nuk mjafton, vjen në ndihmë fjalori frëngjisht: të cilin inxhinierët e përkthejnë me mirësjellje dhe bindje. Vajzat gjejnë një mënyrë për të treguar se italishtja e tyre është pothuajse vetëm për të folur për dy kurorat — atë italiane dhe atë shqiptare — tani të bashkuara. Para se të ndaheshin, ato folën shumë frëngjisht, në atë botë shqiptarësh të arsimuar sipas modelit perëndimor, dhe të personelit të huaj të legatave: një botë ku tre shoqet e udhëtimit ishin pjesë e qartë. Si të gjithë të tjerët, edhe ato duket qartë se po kthehen në Tiranë, të forcuara socialisht nga qëndrimi në Romë, më të nderuara.

Në momentin e fundit, vjen një kapiten nga Guardia di Finanza: përshëndet gjeneralin, u jep dorën zonjave dhe u flet atyre në shqip. Ulet pranë meje. Ai mban vetëm një dekoratë, kryqin e kalorësit. A është e mundur që në Forcat e Armatosura të Perandorisë të ketë një oficer që nuk ka marrë pjesë as në një luftë të vetme, as edhe një? Hap bisedë, dhe ai, në një italisht të ëmbël, më tregon se ishte oficer në gardën mbretërore të Zogut. Tani është pjesë e ushtrisë shqiptare, e cila është bashkuar me atë italiane.

E kaluara nuk është harruar: në qytetin e Krujës, kulla e Skënderbeut ende kujton betejat e përgjakshme që populli shqiptar ka zhvilluar kundër Lindjes, beteja që shpëtuan Europën nga dëmet.

"A keni komanduar roje dhe oficerë italianë?" e pyes unë.

"Po," përgjigjet ai.

"Gjithçka në rregull?"

"Gjithçka në rregull," pohon ai i kënaqur, gati krenar. Vërej yjet në uniformën e tij: po, pikërisht, yjet tanë: prej argjendi dhe me pesë cepa. Kjo është Perandoria, konstatoj. Në kohën e Pal Emilit dhe Pompeut, shqiptarët që atëherë quheshin ilirë dhe epirotë, u përfshinë nga konsujt romakë. Dhe edhe atëherë kishte dekurionë dhe centurionë ilirë dhe epirotë, të cilët kishin funksione komanduese në legjionet e metropolit. Madje kishte një perandor romak të lindur në Durrës: Anastasi I.

"Dhe kur ju bënë kalorës?" e pyes kapitenin shqiptar. Ai, duke buzëqeshur me kënaqësi, përgjigjet:

"Oh, përpara bashkimit. Kam përkthyer në gjuhën shqipe disa fjalime të Duçes." E pyes nëse është katolik apo ortodoks.

"Mysliman," më thotë, dhe shton me zë të ulët:

"Edhe tre zonjat janë myslimane. Zonja ka lindur turke dhe është martuar me një ish-deputet nga Elbasani në parlamentin e Kostandinopojës."

Shikoj katër pasagjerët e tjerë që nuk i kisha vënë re; kanë ngritur jakat e palltove dhe kanë mbushur veshët me pambuk. Nëse do të mund të flisja me ta, kush e di sa shumë gjëra do të mësoja për Shqipërinë, para se të mbërrija atje.

Kjo stele funerare është pjesë e kompleksit arkeologjik të njohur si Nike e Butrintit, e zbuluar në Butrint, në Shqipërinë jugore, së bashku me materiale të tjera me vlerë të lartë nga gërmime të ndryshme, kryesisht falë misionit arkeologjik italian të drejtuar nga i ndjeri Ugolini. Këto janë dëshmi të kolonizimit romak në Shqipëri.

Pranë Petrelës, një fshat karakteristik mysliman 15 kilometra nga Tirana, i njohur për varrin e kundërshtarit të Skënderbeut, të famshmit Balaban Pasha, gjendet një kështjellë me origjinë veneciane. Midis rrënojave të kështjellës, në buzë të një kreshtë, është lënë e braktisur kjo gojëz e vjetër zjarri, që kujton betejat e lashta.

Ora është nëntë fiks kur avioni ngrihet nga toka: bie shi. Teksa ngjitemi, perimetri i Romës rrumbullakohet, kupolat bëhen më të sheshta; çdo element i qytetit humbet vlerën e tij, përveç shesheve, të cilat ruajnë hapësirën e tyre. Shiu bie rrëmbyeshëm, dhe në rrugët kryesore dallohet asfalti që shkëlqen. Kopshtet shndërrohen në njolla të errëta të gjelbra. Nga lart, asgjë e bukur ose monumentale nuk mbetet në këtë Romë. Mjafton një këndvështrim ndryshe për të ndryshuar gjërat, edhe nëse janë të përjetshme. Ne hyjmë në retë, një masë gri e mjegulluar që ndahet nga qielli, si mbeturina të pavlera. Avioni përparon përmes këtyre reve të dendur; ja një shtresë e errët, e ngjeshur; është sikur po mbytemi në të. Në dritare ngjitet një dritë e pistë, e verdhë, sikur të ishte fundi i botës; gjysmë ore fluturim i verbër: melankoli. Më pas, re të tjera, por tani janë nën ne; ja ku jemi në qiell të pastër. Dielli hyn nga dritaret, buzëqeshjet kthehen në fytyra. Kapiteni shqiptar ka hapur një hartë: është udhëtimi ajror Romë-Tiranë; rrethoret e dy kryeqyteteve janë të lidhura me një vijë të ndërprerë. Kapiteni vendos gishtin një të tretën e rrugës, duke treguar pikën ku jemi. Ai është i njohur me këtë vijë. Jemi mbi Bari. Aviacioni tani është për të gjithë, megjithatë nuk mund të mos mendosh që me tren, nga Roma në Bari, duhen tetë orë. Po aq orë shkuam me gazetarët që shoqëronin kont Ciano në gushtin e kaluar. Ajo udhëtim të vjen ndër mend. Tre muaj më parë, dhe ishte një botë tjetër. Në atë kohë nuk kishte luftë; në fakt, atëherë, as ata që e mendonin luftën të pashmangshme nuk e besonin vërtet.

Në Shkodër, qyteti në veri të Shqipërisë, pranë kufirit jugosllav, ndodhen mbetjet e fortifikimeve të famshme, me shtresa të civilizimeve të mbivendosura: bizantine, dhe më pas veneciane. Fortifikimet e Kalasë Rozafat janë të ruajtura mirë. Kujtohet se në vitin 1474, komandanti venecian Loredan zmbrapsi sulmet e një ushtrie turke prej 30,000 burrash.

Në gjithë Shqipërinë janë të gjalla shenjat e sundimit venecian. Arkitektura karakteristike e Republikës detare mund të njihet edhe mes rindërtimeve të kryera në periudha të ndryshme dhe nën ndikime të ndryshme. Të shquara janë urat, të hedhura guximshëm nga njëri breg në tjetrin mbi lumenjtë shqiptarë; shumë prej këtyre urave janë ende në gjendje të shkëlqyer sot.

Një histori e plotë e italianëve në Shqipëri ende nuk është shkruar; megjithatë, është e sigurt që ngjarjet e sotme do të lidhen me pikat historike dhe do ta çojnë këtë histori në protagonizmin e ardhshëm. Ja makina e parë që u shfaq në Shqipëri në vitin 1913: ajo mbante një grup pionierësh italianë që donin të themelonin fabrika tullash në Durrës.

Fashizmi ka qenë i pranishëm në Shqipëri, jo vetëm si doktrinë dhe forcë morale, por edhe si organizatë, që nga vitet e hershme. Ja një dokument interesant: themelimi i grupit fashist në Durrës, i cili ndodhi në selinë e konsullatës italiane në vitin 1927. Atëherë, fashistët nga jashtë erdhën në Shqipëri; sot, fashistët shqiptarë dhe italianë janë të bashkuar.

Ishin ditë të shkëlqyera. Gëzimi dhe zhurma përfshinë të gjithë Shqipërinë, nga njëri skaj në tjetrin, si një jehonë kambanash. Gëzimi dhe besimi bashkuan majat e maleve të Shkodrës me ujërat e Butrintit: nga veriu në jug nuk kishte pasur kurrë në historinë shqiptare kaq shumë njëtrajtësi miratimi. Shqipëria, edhe para se të quhej kështu, lindi si një urë dhe jetoi si një port, vend për zbarkime dhe depo tranziti. Romakët, ndërtues të zotë të rrugëve, pasi arritën në Brindisi përmes Via Apia, nuk u shqetësuan për detin; e kaluan atë, dhe në zbarkimin përballë, pikërisht në Durrës, vendosën një gur: në perëndim gdhendën Apia, dhe në lindje Ignatia. Via Ignatia arriti në Bizant, dhe është ende një rrugë e gjallë, ndryshe nga Apia, që është bërë një rrënojë.

Këtu nuk do të shkruajmë një kapitull të zakonshëm historie; por do të vërejmë se shqiptarët nuk mund të jenë një popull që mund të jetojë dhe të përparojë i vetëm. Ka popuj që banojnë në toka ku kalimi është i detyrueshëm, rrugë të domosdoshme për zgjerimin e kombeve më të mëdha, korridore jetike dhe të pazëvendësueshme për përhapjen e qytetërimeve të fuqishme. Kështu, Shqipëria, e cila ka shërbyer si tranzit për serbët, malazezët, bullgarët, grekët dhe turqit — edhe pse tranzit i shekujve — tani, për romakët më parë dhe për italianët tani, merr vlerën e një zgjatimi përtej detit. Për këtë arsye, turqit erdhën në Shqipëri duke luftuar, qëndruan duke luftuar, dhe ikën duke luftuar; italianët erdhën në paqe, dhe nuk do të largohen më kurrë. Popujt ballkanikë, edhe kur u vendosën atje, mbetën pjesërisht jashtë tij, dhe në gjithë vendin nuk mundën të qëndronin: dëshironin të pushtonin, jo të asimilonin. Romakët dhe venecianët e mbajtën këtë tokë si mbrojtës, dhe konkurrenca e tyre nuk ishte veçse formula bazë e teknikës së vjetër imperialiste. Si kanë ndryshuar gjërat, tani do ta shohim. Shqiptarët, me të gjithë këta popuj dhe raca që luftonin në tokën e tyre, përfundimisht nuk i kuptonin më. Italia i deshi ata të pavarur; dhe qeveria e tyre, e paditur për qeverisje të tillë, nuk ishte veçse një gabim në çdo kuptim. Dhe një ditë të bukur, regjimentet italiane kaluan Shqipërinë nga njëri skaj në tjetrin. Armët praktikisht mbetën të papërdorura.

Kjo është histori e ditëve tona, të gjithë e dinë: duke hyrë në qytete, ato regjimente nuk qëlluan me mitralozë; luajtën fanfara; nuk ulën flamujt; nderuan flamujt shqiptarë me armë, dhe përkrah tyre, si të barabartë, ngritën flamurin italian. Së bashku me bajonetat, ose më saktë në majë të bajonetave, ata sollën një moral të ri, atë të një drejtësie sociale më të mirë. Asgjë nuk u dëmtua: shtëpitë, pasuritë, njerëzit, kishat, xhamitë, traditat, zakonet, banorët mbetën të paprekura. Nuk pati taksa, sekuestrime apo abuzime: pati pasuri, sepse pati punë; pati drejtësi, sepse pati forcë. Përkrah shqiponjës shqiptare u vendos një shqiponjë e fuqishme dhe e drejtë perandorake. Nën krahun e saj jetohet mirë. Përtej krahut të saj ka plumb, e dinë miqtë dhe armiqtë. Për herë të parë në gjithë Shqipërinë, ka siguri për sot dhe për nesër. Rroftë. Evviva. I themi Kontit Ciano kënaqësinë tonë që e dimë veten të qetë. Këngë, mitingje, parada, valle dhe marshime me pishtarë. Një akt lindjeje, një ndjenjë agimi e përhapur dhe ngjitëse.

Ne gazetarët shikonim përtej flamujve dhe numrave: shikonim njerëzit në sy, për të ditur të vërtetën. Ciano dhe shoqëruesit e tij formonin një grup uniformash të bardha, një pamje për t’u parë. Rroftë Duce, rroftë Ciano, sytë e shqiptarëve ishin të butë nga besimi, besimi i të pafajshmëve, i bërë nga instinkti, që nuk gabon, por që nuk duhet tradhtuar pa rrezik. Sy, në një farë mënyre, të habitur. Ku tre muaj më parë kishte vetëm një boshllëk të kënetshëm dhe melankolik, po ngriheshin ndërtime. Vetëm italianët dinë të krijojnë shpejt, dhe mirë. Ajo që po ndodhte, ajo që po merrte formë ato ditë, dukej si një mrekulli. Shqiptarët dhe italianët ishin të habitur; Ministri i Jashtëm ishte i lumtur. Tiranë, Durrës, Vlorë: dy ditë ethe: vizita, përurime, prerje shirita në ngjyrat e flamurit trengjyrësh që hapnin rrugë, hedhje llaçi mbi gurët themeltarë: një ditë e re e krijimit. Nga Vlora po niseshim me avion drejt Shkodrës. Kjo kurorë e Shqipërisë nuk është një akt i paracaktuar, një trillim politik, por një realitet njerëzor; dhe ishte kënaqësi të ndjeje realitetin miqësor të vendeve dhe njerëzve.

Nuk shkuam në Shkodër. Ministri i Jashtëm u nis për Romë me avionin e tij. Ne gazetarët u kthyem me det. Në mbrëmje, komandanti na tregoi se kishin mbërritur urdhra të veçantë. Çfarë urdhrash? pyetëm. Edhe në vitin 1915 filloi me urdhra të ngjashëm, kuptuam. Qëndruam të hutuar. Gjithmonë ka një tundim për të menduar se momenti që po jeton është një moment historik. Megjithatë, ishte vetëm një moment si çdo tjetër.

Vazhdon...

[1] Tempo – Roma 21 dicembre 1939