Besa në Kanunin e Lek Dukagjinit

Nga Matteo Mandalà

Universiteti i Palermos

Lashtësia e fjalës besa dhe përhapja e këtij termi në gjuhët e tjera është një e dhënë e sigurtë për të kuptuar rëndësinë e saj. Në të gjitha rastet ne kemi një vlerë semantike që gjen shpjegim vetëm në autoritetin e kuptimit social dhe historik që besa ka marrë në rrjedhën e shekujve në popujt e Ballkanit dhe, natyrisht në brendësi të shoqërisë shqiptare. Mbi të (besën), egziston një dokumentacion i gjerë si gojor ashtu edhe i shkruar që konfirmon jo vetëm egzistencën – që të paktën fillon nga mesjeta – por edhe respektimin e rreptë nga ana e popullit shqiptar. Duke mos pasur një organizëm shtetëror qëndror, ishin të ndarë midis “flamujve” të ndryshëm, populli shqiptar kërkoi një kod juridik të mardhënieve midis individëve, dhe midis komuniteteve të ndryshëm fisnore, në mënyrë që të kompensonin mungesën e rregullave dhe të ligjeve.

Princi Lekë Dukagjini

Në veçanti u arrit një lloj ligji i bërë nga vet popullsia, që kishte si bazë parime sociale dhe morale që egzistonin, kështu që arriti të kishte vlera në fushat e ndryshme ku aplikohej, nga të çështjet publike dhe private deri tek ajo penale, nga të drejtat e familjes deri tek të drejtat individuale. Edhe pse u trashëguan gojarisht për shekuj me rradhë, deri sa u mblodhën në veprën e Gjeçovit, ky kompleks ligjesh dhe parimesh udhëhoqi shoqërinë shqiptare për shekuj të tërë, me ndryshime sipas krahinave të Shqipërisë. Kanunet që njohim ne janë të ndryshëm. Më i famshmi natyrisht është ai i Lekë Dukagjinit, që mban emrin e një prej pjestarëve të kësaj familje të famshme shqiptare, por jo më pak të njohur janë Kanuni i Arbërisë, i njohur edhe si Kanuni i Skënderbeut. Kanuni i Maleve, dhe mbi të gjithë Kanuni i Labërisë (Kanuni i Papa Xhulit), që ndryshon nga Kanunët e përmendur më lart sepse ata janë Kanunë të zonës së Veriut, ky kanun i Papa Xhulit i përket zonës së Toskëve të Jugut.

Ndryshimet midis këtyre “corpus” doktrinore janë të shumta, edhe se në bazën e tyre ka segmente që i bashkojnë siç është për shembull besa. Kjo që thamë konfirmon faktin që në origjinë Kanuni rregullonte vetëm disa rregulla themelorë, ndërsa të tjerë rregulla modifikoheshin herë pas here dhe përshtateshin sipas nevojave të krahinave të ndryshme.

Po të egzaminojmë tekstin e publikuar nga Gjeçov, që kodifikoi Kanunin vetëm nëpërmjet dokumentimit gojor, po ti hedhim një sy rregullave në lidhje me besën, do të shohim që kjo (besa) është e ndarë në gjini dhe forma të ndryshme, artikulli 163 i kapitullit të III-të të Kanunit përcakton rëndësinë e besës si një “ sjellje besimtare me anë të së cilës gjithkush që ka nevojë që të shlyej një borxh, duhet të japi një shenjë besimi, duke thirrur Zotin të dëshmojë për të vërtetën”[1]. Besa mund të bëhet vetëm përpara autoriteteve të njohura nga komuniteti (artikulli 165), d.m.th. përpara “gjyqit të pleqve”, duke bërë një betim solemn. Tre janë ritualet kryesorë (Kapitulli. IV, artikujt 169-172) nëpërmjet të cilave shprehet fjala e dhënë: mbi gurin, mbi kryqin dhe Vangjelin, dhe mbi kokën e djemve. Deklarata (KapitulliV, artikulli 173) bëhet sipas një rregulli të paracaktuar: para së gjithave vendoset dita e mbledhjes së gjyqit të pleqve dhe përpara tyre do të vij kush kërkon që të japi besën, dhe më pas vijojnë deklaratat e gjykatësve dhe të afërmëve të tyre. E drejta e besës bie mbi ata që të cilët kanë pësuar një fyerje, por jo të gjithë mund ta deklarojnë, sepse i takon pleqësisë të zgjedhi ata që kanë të drejtën, d.m.th. nderin dhe respektin (Kapitulli VI, artikulli 175), për të mbrojtur këtë të drejtë. Gjithashtu non i lejohet që të betohet atyre që kanë qenë dëshmitarët e krimit, për të cilin do të shprehet besa, dhe janë të përjashtuar nga ky betim gratë dhe priftërinjtë (Kapitulli VII, artikujt 181-182).

Megjithatë janë disa lloje fyerjesh për të cilat nuk kërkohet që betimi të bëhet përpara gjyqit të pleqëve me mënyrat që deri tani kemi përshkruar. Veçanërisht, kur bëhet fjalë për riparimin e nderit të nëpërkëmbur për vrasjen e një të afërmi, besa bëhet automatikisht si detyrë morale e familjes së viktimës. Në këtë rast, hakmarrja ose gjakmarrja është një detyrim natyral dhe i takon familjes së viktimës, dhe nëse ky detyrim nuk do të bëhet sipas zakonit (d.m.th. vrasja e vrasësit), jo vetëm që familja e viktimës humb prestigjin dhe nderin e saj, por indirekt i njihen vrasësit një prestigj dhe një nder më i madh seç e meriton. Hakmarrja, që është konsideruar si një “barbari” nga më të vjetrat në kodin zakonor shqiptar, është e lidhur ngushtë me besën, edhe në kur vrasësi kërkonte armëpushim familjes së viktimës. Në qoftë se kjo e fundit jepte besën e saj, vrasësi mund të qarkullonte lirisht, dhe të merrej me aktivitetet ekonomike të tij. Ky është një episod i famshëm marrë nga raportet e misionit fluturues në Shqipëri:

“Disa vjet më parë në Zadrimë, nuk më kujtohet se në çfarë rasti, kishin dalë shumë njerëz për të bërë qitje me pushkë, për fat të keq një i ri u qëllua. Qëlluesi i pafat sapo kuptoi atë që bëri u largua me të katra dhe hyri në shtëpinë e parë që gjeti rrugës duke thënë:”Jam në dorën tuaj sepse kam vrarë një njeri”. Ju hap dera menjëherë. Gjysëm ore më vonë sollën në atë shtëpi një kufomë: ishte djali i të zotit të shtëpisë i vrarë në qitjen me pushkë. Sapo pa atë kufomë, i ziu refugjat e mendoi veten të mbaruar; por babai i të vrarit e siguroi dhe i tha që për tre ditë mund të qëndronte në atë shtëpi sepse i kishte dhënë besën dhe askush nuk do ta prekte, por ditën e tretë i tha që duhej që të ikte dhe të fshihej mirë sepse përndryshe ishte i detyraur që ta vriste”[2].

Kjo shtrirje speciale e besës, që është e lejuar edhe nga Kanuni, është shenjë e burrërisë së familjes së viktimës, dhe ka lidhe me të tjerë istitucione të natyrës etiko – sociale, si ajo e miqësisë dhe e mikpritjes. E para parashikon që pakti midis dy “miqve” të bazohet mbi respektin reciprok të rroleve që janë të delineuara në rregullat specifikë të Kanunit. Dallohet në veçanti ai rregull që parashikon garantimin e kërkesës së mikut për ta shoqëruar në vënde ku ai dëshiron që të shkojë, veçanërisht nëse bëhet fjalë për vënde që bëjnë pjesë brënda bajrakut tënd: “Miku përcillet edhe dorë më dorë. Në besë teme unë e përcolla mije ku desht vetë miku”[3]. Edhe mikpritja parashikon respektin për mystafirin i cili duhet që ti hapet dera e shtëpisë, edhe nëse – siç e pamë – mund të jetë vrasësi i djalit tënd.

Shenjtësia e miqësisë dhe e mikpritjes, ashtu si edhe detyra gjithashtu e shenjë për të hakmarrë fyerjen e bërë, pranë shqiptarëve justifikohet me shenjtësinë e besës, mbi bazën e të cilës janë themelet e këtye dy istiticioneve (miqësia dhe mikpritja). Natyrisht nëse mungon respekti për këto betime, atëhere kompromentohet rëndë nderi dhe prestigji, dhe tërhiqet mbi veten dënimi pa kthim i komunitetit. Dhe kjo shpjegon arsyet se përse besa përbën funksionin më të rëndësishëm moral dhe social për shqiptarin, një vityt që historikisht ka pasur mundësinë për tu shprehur në momentet shumë të rëndësishëm të historisë civile dhe politike të Shqipërisë.

[1] Kanuni i Lekë Dukagjinit. f. 152.

[2] La legge delle montagne albanesi nelle relazioni della missione volante (1880-1932), a cura di Giuseppe Valentini, Firenze, 1969, f.7.

[3] Sh. Gjeçov, Rrnesa e kombit shqyptar ndër Malcina, in E drejta zakonore shqiptare, f.478.

Marrë me shkurime nga: LINGUA MITO STORIA RELIGIONE CULTURA TRADIZIONALE NELLA LETTERATURA ALBANESE DELLA Rilindja. Il contributo degli Albanesi d’Italia.

Atti del XVII Congresso Internazionale di Studi Albanesi. Palermo 25 – 28 novembre 1991

Përktheu nga italishtja Elton Varfi

Link versioni italisht: La besa nel Kanun di Lekë Dukagjini