Deti i gjerë e i pa anë – Deti në qendër të mitit dhe kujtesës shqiptare
Deti i gjerë e i pa anë – Deti në qendër të mitit dhe kujtesës shqiptare
Elton A. Varfi
Deti i gjerë e i pa anë
që mban brenda gjithësinë,
nga ty kemi dalë,
dhe prapë tek ty do të vijmë.
Në këtë strofë anonime, të përcjellë gojarisht brez pas brezi, përmblidhet një koncept mistik i botës. Nuk është thjesht poezi, por një fragment i një kozmologjie. Deti nuk përshkruhet, ai evokohet si fillimi dhe fundi, si bark dhe varr, si mitër dhe shkrirje. Pafundësia e tij nuk është thjesht një konstatim gjeografik, por një aludim ndaj misterit. Mungesa e kufijve bëhet simbol i asaj që nuk mund të matet, të përkufizohet, të mbahet.
Kur thuhet se deti “mban brenda gjithësinë”, zëri popullor zbulon një të vërtetë që përshkon mijëvjeçarë kulture: gjithçka përmbahet në ujë, gjithçka e ka zanafillën në ujë, gjithçka kthehet në të. Kjo imazh nuk është e largët nga Zanafilla, ku Shpirti lundron mbi ujërat e para. As nga Kurani, ku thuhet: “Ne krijuam çdo qenie të gjallë nga uji.” Është befasuese që një mendim kaq i thellë ka mbijetuar në thjeshtësinë e një kulture gojore, pa shkrim, pa teologji, por që ka mundur të ruajë të paprekur thelbin e origjinës.
“Nga ty kemi dalë” është një varg që bashkon shkencën me shpirtëroren. Kemi dalë nga deti: këtë e thotë biologjia, por edhe miti. Është një pohim që i paraprin çdo doktrine, që ekziston para çdo feje, dhe që mbijeton në një varg që populli e ka kënduar pa ia ditur domethënien, por duke e ruajtur me besnikëri.
“Dhe prapë tek ty do të vijmë” e mbyll ciklin. Do të kthehemi. Nuk ka ndarje përfundimtare. Nuk ka ikje. Ka një rikthim, të pashmangshëm dhe natyral. Deti na thërret, na mirëpret, na thith sërish. Në këtë kthim nuk ka dënim, por paqe. Po ajo paqe që mistikët kërkojnë në bashkimin me Absolutin, në shkrirjen me Njëshin.
Katër vargje. Asnjë emër. Asnjë pretendim. E megjithatë, aty është gjithçka. Është kujtesa arkaike e njeriut. Është takimi mes natyrës dhe shpirtit. Është vetëdija se uji është nënë, gjykatës dhe strehë. Është jehona e Shkrimeve të Shenjta, pa i lexuar ato. Dhe është një urtësi që vetëm ai që dëgjon heshtjen e detit mund ta kuptojë vërtet.
Këto vargje, të lindura nga zëri kolektiv i popullit shqiptar, duken si një pëshpëritje e një diturie të largët, arkaike, por çuditërisht e afërt me fjalët me të cilat fillon Bibla. Zanafilla, në fakt, e hap rrëfimin e krijimit me një skenë të mbizotëruar nga uji:
“Toka ishte e paformë dhe e zbrazët, errësira mbulonte humnerën dhe Shpirti i Perëndisë lundronte mbi ujëra.” (Zanafilla 1:2)
Nuk është thjesht një rastësi. Para dritës, para tokës, para fjalës, ishin ujërat. Nuk është një hollësi e parëndësishme apo një sugjerim poetik: është një vizion ontologjik i ekzistencës. Uji, si në Bibël ashtu edhe në poezinë popullore shqiptare, nuk është një element mes të tjerëve: është fillimi, barku i mundësisë, djepi i botës. Është aty që lëviz Shpirti, është aty që ndizet shkëndija e krijimit. Rendi lind nga ai kaos i lëngshëm, nga ai rrjedhë parësor që i paraprin çdo forme.
Strofa shqiptare, ndonëse pa referenca të qarta fetare, pasqyron me një natyrshmëri mbresëlënëse të njëjtin vizion. Deti që “mbar brenda gjithë gjithësinë” është një formë poetike e humnerës biblike: i thellë, i errët, i shenjtë. Mungesa e një Zoti të përmendur nuk do të thotë mungesë e së shenjtës, përkundrazi, i jep detit një hyjnim të nënkuptuar, jo të personalizuar dhe universal. Nuk ka nevojë të thirret një emër për të ndier shenjtërinë e asaj që mirëpret, përmban dhe rikthen jetën. Deti, si arketip, zë vendin e hyjnisë antropomorfe: nuk flet, nuk gjykon, nuk krijon në kuptimin njerëzor të fjalës, por mirëpret, ruan, shndërron.
Vargjet e tretë dhe të katërt – nga ty kemi dalë / dhe prapë tek ty do të vijmë – rikujtojnë një tjetër ide themelore biblike: kthimin. “Pluhur je dhe në pluhur do të kthehesh” (Zanafilla 3:19), thotë Zoti njeriut, duke përcaktuar fatin rrethor të qenies njerëzore. Por këtu, pluhuri zëvendësohet nga deti. Është një variant i fuqishëm: jo një thatësi, por një lagështi parësore; jo një shpërbërje, por një përthithje. Kthimi në det nuk është humbje, por ribashkim. Është shkrirja në tërësinë nga e cila kemi ardhur. Një fund që nuk është zhdukje, por takim i ri. Ky koncept, i shprehur kaq poetikisht, është në vetvete një sintezë e fesë dhe filozofisë, e spiritualitetit dhe biologjisë.
Por Bibla është vetëm një nga tekstet e shenjta që e nderojnë ujin si parim dhe si fund. Në Islam, uji është burimi i çdo gjëje të gjallë: “Ne kemi krijuar çdo qenie të gjallë prej uji” (Kurani 21:30). Është lënda e parë, origjina e jetës biologjike dhe e rendit kozmik. Në hinduizëm, ujërat parësore i paraprijnë lindjes së kozmosit. Ato notojnë në asgjë përpara se Brahma të shfaqet dhe t’i japë formë botës. Në Egjiptin e lashtë, perëndia Nun përfaqëson oqeanin fillestar nga lindin perënditë dhe universi. Edhe në filozofinë para-sokratike, Thalesi pohon se gjithçka buron nga uji. Të gjitha këto vizione konvergojnë në një pikë thelbësore: para gjithçkaje ishte uji dhe gjithçka prej tij buron.
Jehona e këtij mendimi me strofën shqiptare është e jashtëzakonshme. Katër vargje anonime, pa doktrinë, por të ngarkuara me një të vërtetë universale. Nuk ka dogmë, nuk ka libër të shenjtë, por një intuitë thellësisht e mençur: jeta buron nga deti dhe tek ai kthehet. Në këtë vizion, deti nuk është më një hapësirë gjeografike, por një koncept kozmik. Nuk është vetëm det në kuptimin e zakonshëm të fjalës, por simbol i origjinës dhe i fundit, i nënës dhe i varrit, i fillimit dhe i përfundimit.
Ajo që e bën strofën shqiptare të veçantë është pikërisht fakti që ajo nuk buron nga një doktrinë, por nga një traditë gojore. Nuk është fryt i një teologjie sistematike, por i një kulture që ka ditur ta lexojë botën pa libra, ta nuhasë të vërtetën duke vëzhguar natyrën, ta distilojë ndjesinë e hyjnores në vargjet e shkurtra të kujtesës kolektive. Kjo është fuqia e kulturës popullore: të thotë gjithçka me pak fjalë, të ruajë misterin në një formë të thjeshtë, por jo për këtë më pak të thellë.
Në këtë kuptim, deti nuk është vetëm përmbajtja e poezisë: është edhe metoda e saj. Siç mbledh dhe përzien deti, ashtu edhe zëri i popullit përthith elementë të shpërndarë, i sedimenton dhe rikthen një të vërtetë më të madhe. Është një dije që nuk bën dallim mes shkencës dhe mitit, mes fesë dhe vëzhgimit empirik, mes të shenjtës dhe të përditshmes. Është një dije e rrjedhshme, si vetë uji.
Në kulturën bujqësore shqiptare, tekstet e shenjta janë transmetuar shpesh gojarisht, të ripërpunuara, të përziera me besime parakristiane apo islame, por jehona e tyre ka mbetur. Jo si dogmë, por si vizion. Jo si ligj, por si ndjesi poetike. Të vërtetat e fundit nuk shkruheshin, por këndoheshin. Fjalët, përpara se të ngulitëshin në letër, jetonin në buzët e njerëzve, kalonin si fara nga një brez në tjetrin, ndryshonin pak, por kurrë në thelbin e tyre.
Kështu, strofa mbi detin bëhet një lloj Zanafille e pashkruar, paralele, popullore, po aq e shenjtë. Na kujton se ka më shumë se një mënyrë për të treguar fillimin, dhe se fjalët e thëna me zë të ulët rreth një zjarri, apo të pëshpëritura në një këngë, mund të vlejnë po aq sa një varg i skalitur në gur. Ajo që Bibla e tregon si prejardhje e universit, fshatarët shqiptarë ia besonin një imazhi: detit që na lind dhe që na pret në fund të rrugës. Nuk duhej faqja e një libri. Mjaftonte zëri, kujtesa, përvoja e përditshme me tokën, qiellin dhe ujin.
Nga ty kemi dalë
dhe prapë tek ty do të vijmë
Këta dy vargje, që përbëjnë gjysmën e dytë të strofës, përmbajnë një nga intuitat më të thella që ka shprehur ndonjëherë poezia popullore: se jeta njerëzore ka pasur origjinën nga deti. Për një popull bujqësor, malor, të lidhur me tokën dhe stinët, një pohim i tillë nuk është aspak i mirëkuptueshëm. Përkundrazi, është befasues. Është prova se vëzhgimi instinktiv, inteligjenca gojore dhe reflektimi simbolik mund të arrijnë në të njëjtat të vërteta që shkenca i ka provuar vetëm së fundmi. Është një urë mes mitit dhe mikroskopit, mes këngës dhe laboratorit.
Sot e dimë me siguri të arsyeshme se jeta ka lindur në Tokë rreth 3.5 miliardë vjet më parë, në detet parësore. Në ato ujëra të dendura e të pasura me minerale u formuan molekulat e para organike, pastaj qelizat e para, pastaj organizma gjithnjë e më të ndërlikuar. Dhe prej aty, në një rrugëtim të gjatë evolucionar, lindën peshqit, amfibët, zvarranikët, gjitarët, njerëzit. Oqeani nuk ishte vetëm barku ynë: ishte shtëpia e parë, fryma e parë, djepi i parë. Uji, edhe sot, rrjedh në damarët tanë.
Është pra një fakt i njohur se kemi lindur nga uji, se deti është origjina jonë biologjike. Por në poezinë popullore shqiptare, e gjitha kjo thuhet pa prova, pa eksperimente, pa gjuhë teknike. Thuhet me natyrshmëri, me atë forcë të thjeshtë që i përket vetëm atyre që flasin në harmoni me natyrën: nga ty kemi dalë. Nuk ka hezitim, nuk ka nevojë për shpjegime: është një fakt që jeton në trup dhe në shpirt, në gjak dhe në këngë.
Si e kuptonin të lashtët këtë gjë? Ndoshta përmes vëzhgimit të botës. Gjithçka që jeton ka nevojë për ujë. Kafshët, bimët, njerëzit: asgjë nuk mbijeton pa ujë. Foshnjat rriten në barkun e nënës të zhytura në lëng. Gratë "çajnë ujërat" para se të lindin. Gjaku, në kripësinë e tij, të kujton detin. Dhe atëherë ndoshta, pa e ditur, të parët tanë e lidhën përvojën e lindjes me atë të detit. Nuk ishte e nevojshme filozofia abstrakte: mjaftonte përvoja konkrete, mjaftonte vëzhgimi i asaj që ndodh në trup dhe në tokë.
Nëse kthimi në tokë – në pluhur – është vizioni mbizotërues në kulturat bujqësore, këtu hapet një variant i papritur: jo hi, por valë. Jo tharje, por rrjedhshmëri. Vdekja jo si fund, por si kthim në elementin parësor. Shkrirja në det nuk është humbje, por ribashkim. Ky është një mendim që ngushëllon, që çliron, që përqafon. Një formë besimi natyror, pa dogma, e bërë prej intuitash të thella që na kujtojnë kush jemi dhe nga vijmë. Dhe na sugjerojnë, në heshtje, ku do të kthehemi.
Por ndoshta ka edhe më shumë. Kultura gojore nuk bën ndarje të forta mes realitetit dhe simbolit. Të thuash se vijmë nga deti nuk është vetëm një pohim fizik, por një akt njohjeje simbolike: deti është bark, është nënë, është origjinë. Është ajo nga e cila kemi lindur, edhe shpirtërisht. Aty kemi marrë frymën e parë, edhe nëse nuk e kujtojmë.
Dhe pastaj vjen aspekti i kthimit. Nëse prej andej vijmë, aty do të kthehemi. Si pika që ndahen dhe më pas bien përsëri. Ky vizion rrethor i jetës nuk është shkencor, por poetik, e megjithatë të dy takohen. Lënda e trupit tonë – uji, kripërat, atomet – pas vdekjes i kthehen natyrës, qarkullimit të saj, dhe shpesh përfundojnë përsëri… në det.
Ka një urtësi të lashtë në pranimin se nuk jemi zotër të universit, por bijtë e tij, dhe se fati ynë nuk është ngjitja, por kthimi. Kthimi te burimi, te nëna, te lëngu prej nga gjithçka nisi. Në këtë kuptim, poezia popullore shqiptare bëhet thuajse një filozofi e ekuilibrit natyror. Nuk predikon, nuk shpjegon, nuk argumenton: pohon, me ëmbëlsi dhe forcë.
Dhe duke pohuar se vijmë nga deti, ajo e paraprin shkencën, pa synuar ta sfidojë, por thjesht sepse udhëhiqet nga një formë tjetër dijeje: ajo që lind nga vëzhgimi i ngadaltë, nga kujtesa kolektive, nga intimiteti me tokën dhe ujin.
Deti i gjerë e i pa anë,
që mban brenda gjithësinë,
nga ty kemi dalë
dhe prapë tek ty do të vijmë.
Kjo strofë nuk lind në një boshllëk. Është bijë e një bote të lashtë, ku miti nuk ishte një rrëfim i largët, por pjesë e gjallë e realitetit të përditshëm. Në Ballkan, uji ka qenë gjithmonë diçka më shumë se një element natyror: ka qenë një kalim, një kufi, një qenie e gjallë. Çdo lumë kishte një emër, çdo burim një legjendë, çdo liqen një sekret. Dhe deti – i gjerë, i rrezikshëm, i paarritshëm – ishte më i mistershmi nga të gjithë.
Në traditën ballkanike, uji është i shenjtë. Është i lidhur me pjellorinë, me vdekjen, me rilindjen. Është elementi që lidh botën e të gjallëve me atë të të vdekurve. Pastrimet rituale, ofertat e hedhura në lumenj, lutjet e drejtuara burimeve e puseve janë praktika të dokumentuara në të gjithë harkun shqiptar, nga veriu në jug, në ritet pagane që kanë mbijetuar nën emra të krishterë ose myslimanë.
Kulturat parakristiane, si ato ilire dhe trako-pellazge, e nderonin ujin si parim femëror. Hyjneshat e ujit, nimfat, shpirtrat e liqeneve ishin shfaqje të një natyre të gjallë, të një bote ku çdo element i dukshëm ishte i banuar nga prani të padukshme. Liqeni nuk ishte vetëm një sipërfaqe uji, por një banesë. Lumi nuk rridhte rastësisht, por ndiqte një vullnet. Kjo mënyrë e të ndjerit botën nuk u zhduk me ardhjen e feve monoteiste: mbeti e ngulitur në palcën e jetës së përditshme, në gjeste, në fjalë të urta, në këngë.
Poezia popullore shqiptare nuk e shpik këtë vizion: ajo e trashëgon. E ruan dhe e transmeton, si një flakë e brishtë, por e qëndrueshme, që përshkon shekujt. Nuk ka nevojë për mite të ndërlikuara apo tregime të artikuluara. I mjaftojnë pak vargje për të evokuar një kozmos. Të thuash se “deti përmban gjithësinë” është një pohim i plotë, që zëvendëson një sistem të tërë mendimi. Është filozofi e kondensuar, është metafizikë e reduktuar në thelb. E pastaj ata dy vargjet e fundit – “nga ti kemi dalë, dhe prapë tek ti do të vijmë” – thonë gjithçka që duhet për të ndërtuar një kozmologji: një fillim, një fund, dhe një lidhje që bashkon të dyja. Nuk është thjesht poezi: është një vizion bote.
Edhe fetë historike të pranishme në Ballkan përfunduan duke e përqafuar këtë vizion. Krishterimi, me pagëzimin që zhyt në ujë për të rilindur. Islami, me larjet rituale para lutjes, me ujin si pastrim dhe përtëritje. Bektashizmi, me praktikat simbolike të lidhura me vendet e ujit. Besimi, edhe kur ndryshon formë, vazhdon të kalojë përmes ujit.
Dhe kështu strofa për detin nuk është një imazh i thjeshtë. Është fragment i një feje të humbur, apo ndoshta vetëm të shndërruar. Një fe e lëndës, e ciklit, e vazhdimësisë mes të dukshmes dhe të padukshmes. Një besim që nuk e ndan njeriun nga natyra, por i ndërlidh. Sa herë që një shqiptar këndon për detin, në atë këngë ka diçka më shumë se peizazhi. Është kujtimi i një kohe kur uji fliste, dhe njerëzit dëgjonin.
Deti nuk është vetëm një kufi gjeografik: është një kufi simbolik. Është ajo që ndan dhe bashkon, që jep dhe merr, që fsheh dhe zbulon. Respekti që ndjehet për të nuk është një ndjenjë romantike: është një vetëdije e thellë. Është dije që uji vendos, që uji komandon. Është dije që prej andej vijmë, dhe se atij, sidoqoftë, duhet t’i kthehemi. Edhe ata që jetojnë larg detit, në brendësi malore, e mbajnë detin brenda vetes si ide, si jehonë. Është në sytë e gjyshes që shikon horizontin edhe pse nuk e ka parë kurrë. Është në heshtjen e burrit që pret lajme nga djali emigrant. Është në gjestin e sjelljes së ujit në arë me kujdes, si të ishte dhuratë.
Deti nuk është vetëm një vend: është një prani e përhershme. Është një zë që thërret nga larg, dhe të cilit i përgjigjemi pa folur.
Me këta dy vargje mbyllet rrethi. Nëse deti është origjina e jetës, ai është edhe fundi i saj. Por nuk bëhet fjalë për një fund tragjik apo përfundimtar: është një kthim. Në vizionin që përmban kjo strofë, ekzistenca nuk është një vijë, por një cikël. Lindet nga deti dhe kthehemi në det. Nuk iket, nuk shmanget: përmbushet një udhëtim. Kjo ide nuk është vetëm poetike. Është thellësisht shpirtërore.
Kthimi në origjinë është një nga imazhet më të shpeshta në fetë dhe filozofitë e lashta. Në Lindje flitet për samsarën, ciklin e rilindjeve. Në kulturat parakristiane të Mesdheut besohej se shpirti kthehej dhe shkrihej me elementin fillestar. Në Libri i Predikuesit thuhet se gjithçka kthehet në pluhur. Por në strofën shqipe nuk është pluhuri ai që na thërret: është deti. Dhe kjo bën një ndryshim të madh. Pluhuri është i thatë, i ftohtë, përfundimtar. Deti është i gjallë, mikpritës, i pafund. Të kthehesh në det do të thotë të kthehesh në diçka që na përket, që na ka mbajtur në kraharor, që na njeh. Është një shpërbërje që nuk tremb, sepse është një ribashkim.
Edhe në kuptim biologjik, ky kthim ka një domethënie reale. Pas vdekjes, trupi i njeriut shpërbëhet, dhe elementët që e përbëjnë – uji, kripërat, mineralet – kthehen në ciklin natyror. Shumë shpesh, përfundojnë në lumenj, në liqene, dhe në fund në det. Nuk është metaforë, është fizikë.
Në kulturën popullore shqiptare, ky kthim nuk përshkruhet me tmerr. Është i pritur, i pranuar, në disa raste edhe i dëshiruar. Këngët mortore flasin për udhëtim, për kalim, për mbërritje. Vdekja nuk është zhdukje, por kalim. Dhe ku kalohet? Drejt detit, drejt ujit, drejt atij kraharori fillestar që na kishte lindur. Deti, atëherë, bëhet horizonti ynë i vërtetë. Jo vetëm ai që shihet me sy, por ai ontologjik. Është kufiri i fundit, por edhe premtimi i vazhdimësisë. Nuk ka nevojë për parajsa të mbinatyrshme, për shpërblime hyjnore. Ka kthimin tek gjithësia.
Ai që ka shkruar këtë strofë – ose më mirë, ai që e ka përcjellë – ndoshta nuk dinte asgjë për filozofi, për fe krahasuese apo për biologji. Por dinte të vëzhgonte. Dinte të dëgjonte ciklin e stinëve, rrjedhën e lumenjve, forcën e detit. Dhe nga ajo dije e përulur dhe e thellë lindi një e vërtetë e madhe: që ajo që ka pasur fillim, ka edhe një vend ku mbaron. Dhe që ai vend është i njëjti nga ku çdo gjë ka nisur.
Në një botë që ka humbur kuptimin e kthimit, që beson vetëm në akumulim dhe në përparim linear, kjo vizion është revolucionar. Na kujton se nuk jemi zotër të kohës, por bijtë e saj. Se nuk duhet të ecim gjithmonë përpara: ndonjëherë duhet të kthehemi. Të kthehemi pas, të kthehemi në origjinë, të kthehemi në det.
Kur sot lexojmë ato vargje – “nga ty kemi dalë / dhe prapë tek ti do të vijmë” – nuk po reflektojmë vetëm për detin. Po dëgjojmë një zë të lashtë, që na thotë nga vijmë, kush jemi dhe ku do të përfundojmë. Një zë që na kujton se njeriu nuk është vetëm histori, por edhe mit. Dhe nëse ai zë është ende gjallë, është sepse dikush e ka kujtuar, e ka thënë, e ka kënduar. Dhe kjo është detyra e kujtesës: të ruajë atë që ka vlerë, edhe kur bota ndryshon.
Për këtë arsye, poezia popullore shqiptare është e rëndësishme. Sepse nuk është vetëm bukuri: është dëshmi. Është mënyra me të cilën një popull pa mjete të mëdha ka ditur të thotë të vërteta të mëdha. Dhe e vërteta që thotë kjo strofë është e thjeshtë dhe e thellë: që deti është gjithçka. Që prej andej vijmë, dhe atje do të kthehemi. Dhe se ndërkohë, në atë hapësirë të shkurtër që quajmë jetë, nuk duhet të harrojmë se nga kemi nisur.
0 Comments