Rrethimi i Shkodrës (1912-1913)
Rrethimi i Shkodrës (1912-1913)
Lufta, tradhtitë dhe fati i një qyteti të braktisur
Bazuar në L’Assedio di Scutari nga Gino Berri dhe burime historike të verifikuara
Elton A. Varfi
Arsyet e rrethimit: rënia e Perandorisë Osmane dhe ambiciet ballkanike
Perandoria Osmane, dikur zotëruese e padiskutueshme e Ballkanit, në fillim të shekullit XX ndodhej në një krizë të thellë. Prej dekadash, territoret e saj evropiane ishin tronditur nga kryengritje nacionaliste dhe konflikte të vazhdueshme, si rebelimet në Bosnje dhe Hercegovinë në vitin 1875, lufta serbo-bullgare e vitit 1885 dhe kryengritja në Maqedoni e vitit 1903, të cilat tregonin shpërbërjen graduale të sundimit osman në rajon. Presioni i jashtëm i ushtruar nga fuqitë evropiane shoqërohej me një dobësim të brendshëm për shkak të reformave të vonuara, korrupsionit të përhapur dhe një burokracie të paefektshme, elemente që e bënin gjithnjë e më të brishtë të ashtuquajturën "të sëmurin e Evropës".
Në vitin 1912, Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia, të bashkuara nga një synim i përbashkët për zgjerim territorial, u bashkuan kundër Perandorisë Osmane, duke nisur Luftën e Parë Ballkanike. Fushata ushtarake kishte një qëllim të qartë: t’i hiqte osmanëve territoret e fundit evropiane që ende kontrollonin dhe të ridizajnonte hartën politike të rajonit, një objektiv që do të formalizohej në Marrëveshjet e Londrës të vitit 1913, të cilat përcaktuan ndarjen e territoreve dhe shpallën pavarësinë e Shqipërisë.
Në qendër të kësaj lufte ndodhej Shkodra, një qytet strategjik në veri të Shqipërisë, posedimi i të cilit do të siguronte një avantazh vendimtar për kontrollin e Adriatikut dhe rrugëve të brendshme të komunikimit.
Mbretëria e Malit të Zi, e udhëhequr nga Mbreti Nikolla I, synonte ta bënte Shkodrën një pikë kyçe të zgjerimit të saj territorial, duke e parë atë si një nyjë të rëndësishme për kontrollin e rrugëve tregtare të Adriatikut dhe si një bastion strategjik kundër fuqive fqinje, si dhe një objektiv thelbësor për të forcuar ndikimin e saj në rajon.
Megjithatë, qyteti mbrohej me këmbëngulje nga një garnizon osman i mbështetur nga vullnetarë shqiptarë, të vendosur për të rezistuar ndaj rrethimit. Në krye të operacioneve mbrojtëse ishte gjenerali Hasan Riza Pasha, një komandant me përvojë të madhe, përkushtimi i të cilit u tregua vendimtar në zgjatjen e qëndresës së qytetit përtej pritshmërive të rrethuesve.
Por brenda mureve të Shkodrës vepronin edhe forca të tjera, jo gjithmonë të përkushtuara ndaj mbrojtjes deri në fund. Mosmarrëveshjet midis komandantëve osmanë dhe milicive shqiptare e vështirësonin organizimin e rezistencës, ndërsa tensionet e brendshme ushqenin dyshime dhe tradhti, të cilat do të ndikonin thellësisht në fatin e qytetit.
Ndër figurat më enigmatike dhe kontradiktore ishte Esad Pasha Toptani, një oficer osman me origjinë shqiptare, sjellja e të cilit u shfaq e dyshimtë që në momentet e para të rrethimit. Ambicioz dhe dinak, Toptani mbante kontakte me malazezët dhe, ndërsa qyteti rezistonte me vështirësi, ai tashmë thurte plane për përfitimet e tij personale. Roli i tij ishte vendimtar në përcaktimin e kapitullimit të qytetit dhe më pas në pushtimin malazez, duke ndryshuar thellësisht dinamikat politike të rajonit dhe duke ndikuar drejtpërdrejt në të ardhmen e pavarësisë shqiptare.
Brenda rrethimit: një ferr bombash, urie dhe dëshpërimi
Më 28 tetor 1912, rrethimi filloi zyrtarisht. Malazezët bllokuan rrugët e hyrjes në qytet dhe nisën një bombardim të pandërprerë. Në ditët e para, artileria u përqendrua në fortifikimet kryesore, duke u përpjekur të hapte të çara në muret mbrojtëse. Me kalimin e javëve, zjarri artilerik u bë gjithnjë e më i fuqishëm dhe i pa dallim, duke goditur njësoj ndërtesat civile dhe objektet ushtarake.
Në dhjetor, me ardhjen e dimrit, rrethimi u ashpërsua edhe më shumë: breshëri predhash binin mbi qytet pothuajse pa ndërprerje, duke rrënuar të tëra lagjet dhe duke përhapur panik te popullsia. Fillimisht, sulmet artilerike synonin postet ushtarake dhe fortifikimet kryesore, por me kohën bombardimet u bënë krejtësisht të pakontrolluara. Granata 120 mm dhe predha të kalibrit të madh binin mbi shtëpi dhe tregje, duke shkatërruar jo vetëm strukturat mbrojtëse, por edhe banesat civile. Çatitë shembeshin, rrugët mbusheshin me rrënoja dhe zhurma e shpërthimeve u bë pjesë e jetës së përditshme. Tym i zi ngrihej pandërprerë, duke errësuar qiellin dhe duke e bërë ajrin të papërballueshëm. Të mbijetuarit lëviznin mes rrënojave me sy të boshatisur, të vetëdijshëm se një tjetër sulm ishte i pashmangshëm.
Hasan Riza Pasha, komandanti i garnizonit osman, u tregua një udhëheqës i aftë dhe i vendosur. Nën drejtimin e tij, mbrojtësit arritën të organizonin një rezistencë të mirëkoordinuar, duke shfrytëzuar pozicionet e ngritura dhe duke riorganizuar trupat në zona strategjike. Vullnetarët shqiptarë iu bashkuan trupave të rregullta, duke luftuar me vendosmëri për të mbrojtur qytetin. Çdo përpjekje e malazezëve për të thyer mbrojtjen përplasej me qëndresën e pamposhtur të rrethuarve. Sulmet e natës zmbrapseshin me breshëri plumbash dhe kundërsulme të sakta. Rrugët e Shkodrës u shndërruan në një labirint barrikadash dhe kurthesh, ndërsa çdo ndërtesë ende në këmbë u kthye në një pikë të fortë mbrojtëse.
Turqit okupuan: Goloul (me një llogore të gjatë deri në liqen), Bardanjoli, Renci, Tabaki, Taraboshin (pika më e skajshme, duke dominuar qytetin), Shirokën (në bregun e liqenit).
Malazezët: Hani Trloki, Bilesi, Masulimi, Oblika (Bugajo), Muricani, Zogajt, Shiroka (dyqind metra në shpatin e Taraboshit), Taraboshin (kreun, deri në kuotat 661 dhe 570).
Serbët: Vukatarët, Asti, Kuisi, Busati, Melgusi.
Edhe burimet e pakta u përdorën në mënyrë të zgjuar: thasë me rërë të mbushur me rrënoja për të forcuar pozicionet, shishe qelqi të kthyer në armë të improvizuara.
Por armiku i vërtetë nuk ishte vetëm Mali i Zi—ishte koha. Dimri po afrohej dhe me të edhe kthetrat e urisë dhe sëmundjeve. Rezervat e ushqimeve u shteruan shpejt dhe popullsia civile u detyrua të raciononte çdo kafshatë. Tregu i zi u bë e vetmja mundësi për të siguruar ushqim, por çmimet ishin të papërballueshme. Thuhej se madje edhe mishi i kafshëve shtëpiake u kthye në mall shkëmbimi.
I ftohti i acartë depërtonte nëpër shtëpitë e shkatërruara dhe strehimet e improvizuara, duke detyruar shumë njerëz të digjnin mobiliet dhe sendet personale për t’u ngrohur. Disa të dëshpëruar u përpoqën të dilnin jashtë mureve për të kërkuar ushqim, por pak prej tyre u kthyen; shumica ranë nën breshërinë e plumbave ose u kapën nga patrullat malazeze.
Epidemitë bënë pjesën tjetër. Tifoja, dizenteria dhe sëmundje të tjera ngjitëse u përhapën me shpejtësi mes popullsisë së dobësuar nga uria dhe i ftohti. Pa ujë të pijshëm dhe me latrina të mbushura plot, kushtet higjienike u përkeqësuan, duke favorizuar shpërthimin e infeksioneve. Rrugët u mbushën me trupa të pajetë që askush nuk kishte fuqi t’i varroste, duke rritur edhe më shumë rrezikun e përhapjes së sëmundjeve.
Mjekët e paktë të mbetur u përpoqën dëshpërimisht të trajtonin të sëmurët me bimë mjekësore dhe kura popullore, por numri i të vdekurve rritej çdo ditë, duke e çuar qytetin gjithnjë e më pranë kolapsit. Tifoja dhe dizenteria përhapeshin shpejt për shkak të ujit të ndotur dhe mungesës së kushteve të përshtatshme higjienike. Spitalet fushore, të ngritura në ndërtesa të dëmtuara, ishin të mbushura me të plagosur dhe të sëmurë.
Mjekët, të zhveshur nga çdo mjet mjekësor, u përpoqën të improvizonin trajtime me infuzione bimore dhe ilaçe tradicionale. Përpjekjet për të dërguar lajmëtarë përtej vijës armike në kërkim të ndihmës nga jashtë dështuan në mënyrë të mjerueshme: çdo lajmëtar i kapur ekzekutohej, ndërsa bllokada malazeze mbeti e pakalueshme. U bënë thirrje për ndihmë ndaj fuqive evropiane, veçanërisht Italisë dhe Austro-Hungarisë, por përgjigjet erdhën me vonesë ose ishin të pamjaftueshme. Diplomatët osmanë tentuan të negocionin një korridor humanitar, por çdo përpjekje u pengua nga ashpërsia e qëndrimit malazez dhe nga konteksti i ndërlikuar gjeopolitik.
Trupat e të vdekurve, që askush nuk kishte më forcë për t’i varrosur, filluan të grumbulloheshin nëpër rrugë, duke krijuar një kërcënim edhe më të madh për shëndetin publik. Era e vdekjes dhe zjarrit mbulonte ajrin e qytetit të rrethuar.
Gratë e Shkodrës luajtën një rol vendimtar gjatë rrethimit. Përveç kujdesit për të plagosurit dhe të sëmurët, shumë prej tyre u përfshinë aktivisht në mbrojtjen e qytetit. Disa mbartnin municione për luftëtarët, të tjera hapnin llogore ose ndihmonin në forcimin e barrikadave. Vajzat më të reja u ofruan vullnetare për të transportuar mesazhe të fshehta mes vijave mbrojtëse, duke sfiduar zjarrin e armikut për të mbajtur komunikimet funksionale. Kishte edhe nëna që, pavarësisht urisë dhe rrezikut të vazhdueshëm, përpiqeshin me dëshpërim të ushqenin fëmijët e tyre me ato pak ushqime që kishin mbetur, duke treguar një qëndresë të jashtëzakonshme mes kaosit.
Brenda mureve, Esad Pashë Toptani, një oficer osman me origjinë shqiptare, priste momentin e duhur për të goditur. Duke mbajtur tratativa të fshehta me malazezët, ai përpiqej të minonte rezistencën nga brenda, duke u përgatitur për të tradhtuar qytetin për përfitimin e tij personal. Esad Pashë Toptani lëvizte në hije, duke zhvilluar negociata sekrete me malazezët.
Duke premtuar dorëzimin e qytetit në këmbim të kontrollit mbi një administratë të ardhshme shqiptare, ai punoi pa pushim për të dobësuar lidershipin e Hasan Riza Pashës. Natën e 30 janarit 1913, komandanti osman u vra në rrethana të dyshimta, duke e lënë qytetin pa udhëheqësin e tij më të aftë. Pa praninë e tij, mbrojtja filloi të lëkundej, dhe ndarja e brendshme midis forcave osmane dhe mbështetësve të Toptanit u bë gjithnjë e më e dukshme.
Javët kalonin dhe tensioni rritej. Ushqimi mungonte, luftëtarët ishin të rraskapitur, municionet po pakësoheshin rrezikshëm. Popullsia civile, e rraskapitur dhe e dëshpëruar, filloi të humbiste shpresën. Qyteti ishte në kufijtë e qëndrueshmërisë, e megjithatë vazhdonte të rezistonte. Por për sa kohë mund të vazhdonte kështu? Muret qëndronin, por burrat brenda tyre po dorëzoheshin. Tradhtari priste, armiku shtynte, dhe koha po shteronte.
Ditët e fundit të rrethimit ishin një vorbull kaosi dhe dëshpërimi: muret e Shkodrës, të shpuara nga predhat, filluan të shembeshin në disa pika, ndërsa luftëtarët e rraskapitur përpiqeshin të ndalonin sulmet malazeze. Furnizimet e fundit të municioneve ishin racionuar në ekstrem, dhe ushtarët luftonin me armë të dëmtuara dhe pushkë bosh. Nëpër rrugë, terrori ishte i prekshëm—britmat e të plagosurve përziheshin me vajtimin e pandërprerë të civilëve që kërkonin një strehë të sigurt. Aroma e barutit të djegur përzihej me erën e trupave të kalbur.
Vajza malësore që kujdeset për babanë e saj në shtratin e vdekjes, i goditur në kokë dhe në dorën e djathtë.
Dorëzimi dukej i pashmangshëm, por brenda mureve, ndërsa qyteti dridhej nga lodhja dhe frika, Esad Pashë Toptani përgatitej të kryente tradhtinë që do të vendoste përfundimisht fatin e rrethimit. Me një marrëveshje sekrete të lidhur me malazezët, ai priti momentin e duhur për të marrë kontrollin e qytetit, duke ia dorëzuar më në fund armikut dhe duke siguruar vetes një rol kryesor në rendin e ri politik të rajonit.
Fati i qytetit ishte vulosur tashmë, dhe ngjarjet e orëve në vijim do të shkruanin një nga faqet më të errëta të historisë ballkanike.
Tradhtia: Rënia e Shkodrës dhe mashtrimi i Esad Pashës
Më 30 janar 1913, Hasan Riza Pasha u vra. Versioni zyrtar e paraqiti si një sulm nga armiku, por shumë e dinin të vërtetën: ishte një vrasje e organizuar nga brenda, me shumë gjasë me urdhër të Esad Pashë Toptanit. Disa dokumente të kohës dhe dëshmi të mbledhura më vonë konfirmuan se Toptani kishte arritur marrëveshje sekrete me malazezët, dhe eliminimi i Hasan Riza Pashës ishte një hap i domosdoshëm për të çuar përpara planin e tij për dorëzim.
Vrasja e gjeneralit osman ishte një goditje shkatërruese për mbrojtjen e qytetit. Hasan Riza ishte zemra e rezistencës, komandanti i cili, me strategjinë dhe karizmën e tij, kishte mbajtur lart moralin e trupave dhe të popullsisë. Ai kishte organizuar një rrjet të mirëkoordinuar pozicionesh mbrojtëse, duke shfrytëzuar terrenet e larta për të zmbrapsur sulmet malazeze. Ai urdhëroi forcimin e mureve të qytetit, duke përdorur materiale të ricikluara për të forcuar barrikadat. Përveç kësaj, ai përdori taktika të luftës guerile, duke dërguar grupe të vogla luftëtarësh për të goditur dhe për t’u tërhequr shpejt, duke e lodhur armikun. Plani i tij përfshinte edhe përdorimin strategjik të pak municioneve të mbetura, duke rezervuar zjarrin e artilerisë për pikat kritike të presionit armik.
Pa të, zinxhiri i komandës u dobësua shpejt dhe shpresat për një rezistencë të gjatë filluan të shembeshin.
Pas vdekjes së Hasan Rizës, paniku u përhap mes mbrojtësve të qytetit. Disa oficerë tentuan të merrnin situatën në dorë, por ndikimi i Esad Pashës ishte tashmë shumë i fortë. Ai lëvizte me mjeshtëri, duke i bindur komandantët më të pavendosur se dorëzimi ishte e vetmja mënyrë për të shpëtuar Shkodrën nga shkatërrimi i plotë.
Ndërkohë, ai zhvillonte negociata sekrete me autoritetet malazeze, duke u ofruar atyre kontrollin e qytetit në këmbim të mbrojtjes dhe garancive për të ardhmen e tij politike. Marrëveshja parashikonte që Toptani të largohej nga Shkodra me nderime ushtarake, të ruante komandën e një milicie të tij dhe të merrte mbështetje për të konsoliduar pozicionin e tij politik në Shqipëri. Në këmbim, ai angazhohej të mos i rezistonte pushtimit malazez dhe të bindte popullsinë dhe mbrojtësit e mbetur që të pranonin dorëzimin pa luftë.
Ushtarët, gjithnjë e më të dëshpëruar, filluan të dyshonin në efektivitetin e rezistencës, ndërsa furnizimet me municione dhe ushqime po shteronin me shpejtësi.
Më 23 prill 1913, pas gjashtë muajsh rezistence heroike, Esad Pashë Toptani dorëzoi Shkodrën te malazezët pa luftuar. Pakti sekret i siguroi atij largimin nga qyteti me nderime ushtarake, duke ruajtur komandën e një milicie personale. Për të justifikuar vendimin e tij, ai përhapi versionin se dorëzimi ishte i domosdoshëm për të shmangur vuajtje të mëtejshme për popullsinë. Por për ata që kishin duruar muaj të tërë urie dhe bombardimesh, e vërteta ishte e qartë: kjo ishte një tradhti e orkestruar për përfitimin e tij personal.
Kur malazezët hynë në qytet, gjetën një Shkodër të shkatërruar. Pallatet e rrënuara, rrugët e mbuluara me rrënoja dhe trupa të pajetë, era e vdekjes ende e pranishme në ajër. Popullsia, e cila kishte duruar muaj të tërë privimesh dhe terrori, u gjend e braktisur.
Premtimi për siguri u shndërrua shpejt në një gënjeshtër: fitimtarët plaçkitën lagjet ende të paprekura, ndërsa ushtarët morën për vete të vetmet furnizime të mbetura. Në shtëpitë e braktisura, malazezët përmbysën mobiliet dhe dogjën gjithçka që nuk mundën të merrnin me vete. Dyqanet u boshatisën, dhe pronarët e tyre mbetën në varfëri të plotë.
Katedralja u përdhos, dhe madje edhe sendet e shenjta u vodhën. Në tregjet e zbrazura, rezervat e fundit të grurit dhe miellit u konfiskuan, duke lënë popullsinë pa asnjë mjet mbijetese.
Për ditë me radhë, skena dëshpërimi mbizotëruan në qytet, me familje të tëra që qanin duke parë të pafuqishme shkatërrimin e vendit të tyre. Banorët e Shkodrës, të rraskapitur dhe të uritur, nuk kishin më askënd te i cili mund të drejtoheshin për ndihmë.
Disa u përpoqën të iknin, duke kërkuar strehim në fshatrat përreth ose duke tentuar të kalonin Liqenin e Shkodrës për të shpëtuar. Të tjerë organizuan forma rezistence lokale, duke u përpjekur të ndalonin plaçkitjet dhe të mbronin atë që kishte mbetur nga shtëpitë e tyre.
Megjithatë, pa një koordinim ushtarak dhe pa armë të përshtatshme, çdo përpjekje për kryengritje u shtyp shpejt. Shumë u kapën dhe u ekzekutuan për të dhënë një mesazh paralajmërues kundër revoltave të mëtejshme, ndërsa familjet e shpërngulura endeshin në kërkim të ndihmës, shpesh pa asnjë shpresë për shpëtim.
Gratë dhe fëmijët vërtiteshin nëpër rrugë në kërkim të ushqimit dhe mbrojtjes, ndërsa të mbijetuarit e luftimeve përpiqeshin të gjenin strehë mes rrënojave të shtëpive të tyre të shkatërruara.
Pushtimi malazez nuk zgjati shumë. Presionet ndërkombëtare, veçanërisht nga Austro-Hungaria dhe Italia, detyruan tërheqjen e trupave malazeze. Fuqitë evropiane nuk donin të lejonin që Mali i Zi të forconte shumë pozitat e tij në Ballkan dhe kishin frikë nga pasojat diplomatike. Austro-Hungaria, në veçanti, e shihte zgjerimin malazez si një kërcënim për kontrollin e saj mbi rajonin dhe ushtroi trysni për një ndërhyrje ndërkombëtare përmes kërcënimeve ushtarake dhe manovrave diplomatike.
Ultimatumi i dërguar në Beograd dhe Cetinë u shoqërua me forcimin e trupave përgjatë kufirit me Malin e Zi, duke treguar vendosmërinë e Vjenës për të penguar aneksimin përfundimtar të Shkodrës. Paralelisht, Austro-Hungaria ndërhyri në qarqet diplomatike evropiane, duke bindur fuqitë e tjera të mbështesnin një veprim ndërkombëtar për të detyruar Malin e Zi të tërhiqej. Italia, e shqetësuar për një riformulim të ekuilibrave strategjikë në Adriatik, iu bashkua përpjekjeve diplomatike për të arritur tërheqjen malazeze.
Pas negociatave intensive mes fuqive të mëdha, më 21 maj 1913, Mali i Zi pranoi të evakuonte Shkodrën në këmbim të njohjes së fitimeve të tij territoriale në zona të tjera të Ballkanit. Qyteti u vu nën administrimin e një misioni ndërkombëtar të përbërë nga forca austro-hungareze, italiane dhe britanike.
Ky mision kishte për detyrë të garantonte stabilitetin në rajon dhe të parandalonte konflikte të mëtejshme, por autoriteti i tij ishte i kufizuar dhe hasi në vështirësi të shumta për të rikthyer rendin. Administrata ndërkombëtare u përpoq të shpërndante ndihma për popullsinë tashmë të rraskapitur dhe të rivendoste infrastrukturën minimale për mbijetesën e qytetit. Megjithatë, tensioni mbeti i lartë, me përplasje sporadike midis fraksioneve lokale dhe një mosbesim të përhapur ndaj forcave të huaja, të cilat shumë i shihnin si një pushtim të maskuar.
Megjithatë, për Shkodrën asgjë nuk do të ishte më si më parë. Largimi i papritur i Esad Pashës la një boshllëk pushteti që çoi në trazira dhe tensione të brendshme. Popullsia, tashmë e rraskapitur, u përball me një pasiguri të re politike, ndërsa banda të armatosura kërkonin të fitonin kontroll në kaosin pas luftës.
Tradhtia e Esad Pashës shënoi një pikë kthese në historinë shqiptare. Veprimet e tij u panë nga shumëkush si një akt oportunizmi politik, një sakrifikim i qytetit në këmbim të ambicieve personale.
Por ishin banorët e Shkodrës ata që paguan çmimin më të lartë: pas muajsh rezistence heroike, u lanë pa mbrojtje, në mëshirën e forcave pushtuese dhe të pasojave politike të dorëzimit. Ndërsa Esad Pasha përpiqej të siguronte pozitën e tij në skenën politike shqiptare, Shkodra numëronte plagët e saj, duke mbajtur përgjithmonë gjurmët e tradhtisë.
Pas largimit të tij, qyteti kaloi një periudhë pasigurie dhe destabiliteti, me frikën se konfliktet e reja mund të shpërthenin në çdo moment. Administrata ndërkombëtare, ndonëse u përpoq të stabilizonte situatën, hasi vështirësi të mëdha në rivendosjen e rendit dhe garantimin e sigurisë për qytetarët.
Ndërkohë, Esad Pashë Toptani punoi për të konsoliduar pushtetin e tij, duke kërkuar mbështetjen e fuqive evropiane për të legjitimuar udhëheqjen e tij në Shqipëri. Megjithatë, emri i tij mbeti i njollosur nga dyshimet dhe mosbesimi, dhe ngjitja e tij politike u shoqërua me akuza për korrupsion dhe lojë të dyfishtë.
Ndërsa Esad Pasha ndërtonte rrugën e tij në politikë, Shkodra përballej me realitetin e një qyteti të shkatërruar, me burime të kufizuara dhe të ardhme të pasigurt, ndërsa tradhtia e tij mbeti një kujtim i pashlyeshëm në ndërgjegjen kolektive.
Figura e tij mbeti një nga më kontradiktoret në historinë shqiptare; disa e shihnin si një strateg të aftë, ndërsa të tjerë nuk do t'ia falnin kurrë dorëzimin e qytetit. Kujtimi i veprimit të tij rëndoi mbi breza të tërë, duke u shndërruar në një paralajmërim për pasojat e ambicieve personale mbi interesin e përgjithshëm.
Dorëzimi i Shkodrës nuk ishte vetëm një ngjarje ushtarake, por një episod që ndikoi thellësisht politikën dhe shoqërinë shqiptare. Tradhtia e Esad Pashës ushqeu përçarjet mes fraksioneve nacionaliste dhe ndihmoi në formësimin e ndërgjegjes kolektive të popullit shqiptar gjatë dekadave që pasuan.
Ky episod forcoi idenë e nevojës urgjente për vetëvendosje dhe unitet kombëtar, duke ndikuar drejtpërdrejt në lëvizjen për pavarësinë shqiptare. Në vitet që pasuan, figura të ndryshme politike dhe ushtarake përmendën dorëzimin e Shkodrës si një paralajmërim kundër rrezikut të ndërhyrjeve të huaja dhe tradhtive të brendshme.
Gjatë krijimit të qeverisë së përkohshme shqiptare dhe negociatave për njohjen e pavarësisë në vitin 1913, kujtimi i sjelljes së Esad Pashës i shtyu shumë liderë nacionalistë të forconin qëndrimin e tyre kundër çdo kompromisi që mund të rrezikonte sovranitetin shqiptar.
Edhe në vitet në vijim, deri në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, emri i Toptanit u përdor nga lëvizjet nacionaliste për të denoncuar shqiptarët e akuzuar për bashkëpunim me fuqitë e huaja në dëm të kombit. Ky episod u shndërrua në një shembull për të treguar rreziqet e lakmisë politike dhe ndërhyrjeve të huaja, duke ndikuar në narrativën historike dhe në procesin e ndërtimit të identitetit kombëtar.
Disa historianë, përfshirë Gino Berri dhe Eqrem Vlorën, kanë analizuar rolin e Esad Pashë Toptanit, duke theksuar se tradhtia e tij u perceptua si një simbol i oportunizmit politik. Dokumente diplomatike të kohës dhe dëshmi të mbledhura në vitet pasuese konfirmojnë ndikimin e madh që rënia e Shkodrës pati në perceptimin e pavarësisë shqiptare, duke nxitur debatet mbi dobësitë e brendshme që do ta karakterizonin vendin në dekadat që pasuan.
Edhe sot, emri i tij sjell ndasi dhe reflektime mbi brishtësinë e pavarësisë dhe nevojën për një unitet kombëtar të vërtetë.
Tërheqja e turpshme: dështimi malazez dhe fati i Shkodrës
Mali i Zi u mashtrua duke besuar se kishte fituar. Kur trupat malazeze hynë në Shkodër, u pritën me ceremoni zyrtare të organizuara nga komanda ushtarake. Këmbanat e kishave u dëgjuan në shenjë feste dhe flamujt u ngritën përgjatë rrugëve kryesore. Gazetat e Cetinës e shpallën pushtimin si një triumf historik, i cili do të forconte rolin e Malit të Zi në Ballkan.
Megjithatë, pas kësaj euforie, realiteti i situatës ndërkombëtare po ndryshonte shpejt fatin e qytetit të sapopushtuar. Fuqitë e mëdha evropiane nuk donin që Shkodra të binte nën kontrollin malazez. Italia dhe Austro-Hungaria, në veçanti, kishin frikë se një gjë e tillë do të prishte ekuilibrat në Ballkan. Qeveria italiane, e shqetësuar për ndikimin sllav në Adriatik, dhe Perandoria Austro-Hungareze, e vendosur për të mos lejuar forcimin e Malit të Zi në rajon, ushtruan trysni mbi fuqitë e tjera për të ndërhyrë shpejt.
Edhe Serbia, ndonëse aleate e Malit të Zi, u gjend në një pozitë të vështirë, pasi nuk dëshironte të rrezikonte marrëdhëniet me fuqitë e mëdha evropiane. Franca dhe Britania e Madhe e vëzhgonin situatën me kujdes, duke u përpjekur të shmangnin një përshkallëzim të konfliktit, por nuk ndërhynë drejtpërdrejt.
Të plagosur turq që hyjnë në qytet, të kthyer nga llogoret e Stoit.Më 10 prill 1913, Evropa vendosi një bllokadë detare ndaj Malit të Zi. Anije luftarake italiane dhe austro-hungareze patrulluan brigjet malazeze, duke ndaluar çdo furnizim. Porti i Tivarit u bllokua plotësisht, duke e izoluar më tej mbretërinë.
E izoluar diplomatikisht dhe ushtarakisht, Mbretëria e Malit të Zi u gjend nën një presion gjithnjë e më të madh. Mbreti Nikolla I u përpoq të rezistonte, duke dërguar thirrje të dëshpëruara për ndihmë tek Rusia, mbrojtësja historike e sllavëve të Ballkanit, por pa sukses. Rusia, ndonëse simpatizonte me Malin e Zi, nuk ishte e gatshme të përballej me një krizë me fuqitë perëndimore për një çështje territoriale dytësore.
Gjendja e trupave malazeze po përkeqësohej çdo ditë: mungesa e furnizimeve dhe rënia e moralit i bënë të pamundur mbajtjen e kontrollit mbi Shkodrën.
Më 14 maj 1913, Mbreti Nikolla I u detyrua të tërhiqte trupat e tij nga Shkodra pas marrëveshjeve diplomatike të imponuara nga fuqitë e mëdha evropiane. Presioni i Austro-Hungarisë dhe Italisë, i formalizuar gjatë bisedimeve ndërkombëtare në Londër, e detyroi monarkun malazez të hiqte dorë nga pretendimet mbi qytetin.
Tërheqja u vulos me një ultimatum zyrtar, i cili parashikonte evakuimin e plotë të forcave malazeze nën mbikëqyrjen e vëzhguesve ndërkombëtarë. Mbreti Nikolla I, pavarësisht kundërshtimeve të tij, u detyrua të pranonte urdhrin për të shmangur një konflikt të drejtpërdrejtë me fuqitë perëndimore.
Tërheqja ishte kaotike dhe poshtëruese. Ushtarët malazezë, të rraskapitur pas muajsh rrethimi, e lanë qytetin pa asnjë nderim zyrtar. Shpresat e tyre për ta marrë Shkodrën si trofe lufte u shuan përballë realitetit të ashpër të diplomacisë ndërkombëtare.
Urdhri për evakuim u dha papritur dhe shumë njësi u tërhoqën në çrregullsi të plotë, duke lënë pas armatime dhe pajisje ushtarake.
Evakuimi u krye nën mbikëqyrjen e forcave ndërkombëtare dhe trupat malazeze u detyruan të largoheshin me nxitim, pa pasur mundësinë të festonin qoftë edhe përkohësisht pushtimin e tyre.
Popullsia vendase e vëzhgoi tërheqjen e tyre me një përzierje lehtësimi dhe hidhërimi, e vetëdijshme se vuajtjet nuk kishin përfunduar ende.
Pas gjashtë muajsh rezistence, populli i Shkodrës kishte humbur gjithçka. Vlerësohet se mbi 10.000 njerëz, mes civilëve dhe luftëtarëve, humbën jetën si pasojë e luftimeve, urisë dhe sëmundjeve. Më shumë se gjysma e banesave të qytetit u shkatërruan ose u dëmtuan rëndë, dhe tërë lagje u rrafshuan nga bombardimet e pandërprera.
Infrastruktura jetike, si urat dhe rrjetet ujore, u dëmtuan rëndë, duke e bërë mbijetesën edhe më të vështirë për ata që kishin mbetur në qytet. Vdekja, uria dhe shkatërrimi ishin trashëgimia e rrethimit. Lagjet dikur të gjalla u kthyen në rrënoja, dhe tregtia e qytetit ishte paralizuar.
Gjendja higjieno-sanitare ishte katastrofike: uji i pijshëm ishte i pakët, sëmundjet përhapeshin me shpejtësi dhe popullsia e mbijetuar ishte e rrënuar nga uria. Shumë familje u larguan nga qyteti, duke kërkuar strehim në fshatrat përreth, ndërsa të tjerat, shumë të varfra për të ikur, u detyruan të jetonin mes rrënojave.
Situata u bë edhe më dramatike për shkak të mungesës së ndihmave të menjëhershme, pasi fuqitë evropiane, megjithëse kishin imponuar tërheqjen malazeze, nuk kishin planifikuar asnjë masë emergjente për popullsinë civile.
Vetëm pas disa javësh mbërritën misionet e para humanitare, të organizuara kryesisht nga Kryqi i Kuq Ndërkombëtar dhe disa shoqata bamirëse italiane dhe austro-hungareze. Megjithatë, ndihmat ishin të kufizuara dhe të pamjaftueshme për të lehtësuar vuajtjet e qytetit.
Sasia e pakët e ushqimeve dhe barnave nuk mbulonte nevojat e popullsisë, ndërsa shpërndarja e ndihmave u bë kaotike për shkak të mungesës së një administrate vendore efektive. Shumë nga të mbijetuarit, të dobësuar nga uria dhe sëmundjet, nuk arritën të merrnin trajtimin e nevojshëm, duke e thelluar edhe më shumë krizën humanitare.
Esad Pasha, tradhtari i madh, i shpëtoi pasojave të menjëhershme. Pas largimit nga Shkodra, ai u vendos në Durrës, ku u përpoq të konsolidonte pushtetin e tij me mbështetjen e fuqive perëndimore. Për disa vite, ai arriti të ruante një rol politik të rëndësishëm, duke u paraqitur si garantues i stabilitetit në Shqipëri.
Megjithatë, fama e tij si oportunist dhe tradhtar nuk e braktisi kurrë. Kundërshtarët e tij politikë e akuzonin haptazi se kishte shitur Shkodrën për përfitime personale, ndërsa ai përpiqej të rikthente ndikimin e tij përmes aleancave me udhëheqës vendas dhe fuqitë e huaja.
Pozicioni i tij u bë gjithnjë e më i paqëndrueshëm me konsolidimin e shtetit shqiptar, dhe figura e tij mbeti e lidhur ngushtë me aktin e tradhtisë.
Në vitin 1920, ndërsa ndodhej në Paris për të kërkuar mbështetje politike dhe financiare, ai u vra nga Avni Rustemi, një i ri nacionalist shqiptar, i vendosur për të hakmarrë tradhtinë e Shkodrës.
Vdekja e tij u prit me reagime të kundërta: për disa ishte ndëshkimi i merituar për një njeri që kishte shitur atdheun e tij, për të tjerë ishte eliminimi i një politikani të shkathët, i cili, pavarësisht metodave të diskutueshme, kishte synuar të garantonte një ekuilibër në një Shqipëri të fragmentuar.
Emri i tij mbeti përgjithmonë i lidhur me episodin e Shkodrës, një simbol i tradhtisë dhe përçarjes, duke vazhduar të ngjallë debate mes historianëve dhe politikanëve.
Një trashëgimi gjaku dhe kujtese
Rrethimi i Shkodrës nuk ishte vetëm një ngjarje ushtarake, por një tragjedi njerëzore që shënoi përgjithmonë fatin e qytetit dhe të popullit të tij. Vlerësohet se mbi 10.000 njerëz, mes civilëve dhe luftëtarëve, humbën jetën nga luftimet, uria dhe sëmundjet. Kronikat e kohës dhe dokumentet historike konfirmojnë përmasat e shkatërrimit të pësuar nga popullsia.
Shtëpi të rrafshuara, familje të shkatërruara, një komunitet i rrënuar: Shkodra nuk u pushtua thjesht, por u braktis nga ata që duhej ta mbronin. Çdo rrugë e qytetit mbante gjurmët e rrethimit të gjatë, dhe çdo familje kishte humbur dikë në kaosin e luftës. Sakrifica e mijëra njerëzve u bë e kotë nga një tradhti që la plagë më të thella sesa ato të shkaktuara nga predhat.
Shkodra nuk u mund nga armiku, por u shit nga brenda. Muret e saj nuk u rrëzuan nga bombardimet malazeze, por nga pesha e korrupsionit, oportunizmit dhe lakmisë politike. Ata që duhej ta mbronin qytetin zgjodhën të siguronin të ardhmen e tyre personale, në vend që të luftonin deri në frymën e fundit.
Esad Pashë Toptani, simboli i kësaj tradhtie, orkestroi dorëzimin ndërsa qytetarët vdisnin nga uria në rrugë. Vendimi i tij nuk ishte një akt i izoluar, por kulmi i një vargu manovrash të fshehta që kishin përgatitur terrenin për kapitullimin.
Çmimi i kësaj dorëzimi nuk u mat vetëm me jetët e humbura, por me dinjitetin e një populli që u detyrua të përkulej jo për shkak të forcës së armikut, por për shkak të pabesisë së atyre që duhej ta mbronin.
Dorëzimi i qytetit nuk ishte vetëm një çështje ushtarake, por një pazar politik: një lojë pushteti ku Shkodra u bë monedhë shkëmbimi në një betejë më të madhe, e cila u vendos larg kufijve të saj. Fuqitë e mëdha evropiane, mes tyre Austro-Hungaria dhe Italia, lëvizën në prapaskenë për të mos lejuar Malin e Zi të forconte pozitat e tij në Ballkan.
Britania e Madhe dhe Franca, ndonëse vëzhgonin nga afër, preferuan të mos ndërhynin drejtpërdrejt, duke lejuar diplomacinë dhe interesat strategjike të vendosnin për fatin e qytetit. Në fund, nuk ishte trimëria ushtarake ajo që përcaktoi të ardhmen e Shkodrës, por balancat ndërkombëtare.
Jehona e tradhtisë u ndje përtej qytetit. Popullsia, e rraskapitur nga uria dhe dëshpërimi, nuk kishte zgjidhje tjetër përveçse të përshtatej me një fat të vendosur nga të tjerët. Disa u larguan, duke kërkuar strehim në fshatrat përreth, ndërsa të tjerë mbetën, të detyruar të rindërtonin mbi rrënojat e një historie të përdhosur.
Rrëfimet e atyre ditëve u përcollën brez pas brezi, duke u shndërruar në një kujtesë kolektive dhimbjeje dhe zemërimi. Ky episod u përmend në shumë vepra letrare dhe historike, si në shkrimet e Eqrem Vlorës dhe kronikat e Gino Berrit, të cilët përshkruan pasojat me saktësi dhe pathos.
Edhe sot, përkujtimet dhe studimet historike rikthejnë në vëmendje sakrificën e Shkodrës, duke e bërë këtë ngjarje një pikë kyçe në formimin e identitetit kombëtar shqiptar. Plagët e dorëzimit të Shkodrës nuk u shëruan kurrë plotësisht, dhe sot ky episod vazhdon të jetë një simbol i ndarjeve që mund ta copëtojnë një komb nga brenda.
Rrethimi i Shkodrës mbetet një paralajmërim i përhershëm se lufta nuk është vetëm çështje betejash, por edhe intrigash, tradhtish dhe vuajtjesh. Ngjarjet e Shkodrës kujtohen jo vetëm për guximin e banorëve të saj, por edhe për hidhërimin që la fundi i saj. Emri i qytetit u bë simbol i qëndresës, por edhe i padrejtësisë së pësuar.
Çdo brez që studion historinë e Shqipërisë përballet me këtë episod, duke gjetur në të një mësim universal: asnjë kështjellë nuk është vërtet e pathyeshme nëse armiku gjendet brenda mureve të saj. Një shembull i ngjashëm mund të shihet në rënien e Kostandinopojës më 1453, ku tradhtia e brendshme dhe ndarjet politike e dobësuan mbrojtjen e qytetit, duke lehtësuar pushtimin nga osmanët.
Edhe në kohët moderne, krizat e brendshme shpesh kanë luajtur një rol vendimtar në rrëzimin e regjimeve apo në humbjen e territoreve.
Rrethimi i Shkodrës mbetet një paralajmërim i përjetshëm, që jehon nëpër histori, duke kujtuar se kërcënimet më të mëdha nuk vijnë gjithmonë nga jashtë, por shpesh burojnë nga brenda.
Ngjarja e Shkodrës u bë një pikë referimi për të ardhmen e kombit shqiptar. Mosbesimi ndaj fuqive të huaja dhe frika nga tradhtia e brendshme ndikuan thellësisht në politikën dhe psikologjinë e popullit shqiptar në dekadat që pasuan.
Tradhtia e Shkodrës u ngulit në kujtesën kolektive si një shembull se si politika mund të jetë më e pamëshirshme se vetë lufta, duke lënë pas një trashëgimi dhimbjeje dhe reflektimi për brezat e ardhshëm.
Megjithatë, pavarësisht rëndësisë së saj historike, sot kjo ngjarje nuk përmendet shpesh në debatet publike, përveçse nga historianët, shkrimtarët dhe studiuesit e historisë ballkanike.
Kujtesa e saj mbetet e pranishme kryesisht në botimet akademike dhe analizat historike, ku përmendet si një shembull i dinamikave të ndërlikuara gjeopolitike që kanë karakterizuar rajonin.
Edhe pse nuk është gjithmonë një referencë në politikën bashkëkohore, rrethimi i Shkodrës vazhdon të jetë një pikë reflektimi për këdo që studion të kaluarën e Shqipërisë dhe rrugëtimin e saj drejt pavarësisë dhe stabilitetit.
Burimet
Gino Berri, Rrethimi i Shkodrës (1912-1913).
Enciklopedia Britannica, Lufta e Parë Ballkanike.
Wikipedia, Rrethimi i Shkodrës (1912–1913).
Wikipedia, Hasan Riza Pasha.
Wikipedia, Esad Pashë Toptani.
[1] Fotot e përdorura në këtë tekst janë marrë nga libri i G. Berrit, botuar në vitin 1913. Edhe pse cilësia e tyre nuk është optimale, ato mbeten dëshmi të vlefshme vizuale që na ndihmojnë ta ilustrojmë më mirë këtë histori.
){kind=link}
0 Comments