Kapitulli 7: Shqipëria në vitet '90: kriza dhe ringritja (1992-2000)

Kapitulli 7

Shqipëria në vitet '90: kriza dhe ringritja (1992-2000)

Elton Varfi

Vitet '90 shënuan për Shqipërinë një fazë vendimtare të tranzicionit, ku aspiratat për demokraci dhe zhvillim ekonomik u ndërlidhën me vështirësi të thella strukturore. Duke dalë nga izolimi i rreptë i regjimit komunist, kombi u gjend përballë dobësive institucionale, krizave ekonomike dhe paqëndrueshmërisë politike, që kulmuan me kolapsin e vitit 1997, duke vënë në pikëpyetje vetë kohezionin e vendit.

Ndërkohë, lufta në Kosovë, pranë kufijve të Shqipërisë, rriti presionet e jashtme, duke nxjerrë në pah sfidat gjeopolitike dhe humanitare. Megjithë vështirësitë, vendi filloi hapat e para drejt integrimit europian, duke nisur reforma që hodhën themelet për një të ardhme më të qëndrueshme dhe të begatë. Ky kapitull prezanton dinamikat që karakterizuan këtë periudhë kritike, duke hedhur dritë mbi ndërlikimet e një tranzicioni historik.

 Protesta në Tiranë gjatë viteve '90

Statuja e Enver Hoxhës rrëzohet mes brohoritjeve të turmës, simbol i rënies së regjimit komunist dhe fillimit të një tranzicioni demokratik në Shqipëri.

Një vend në zhvillim: sfidat politike dhe ekonomike të dekadës

Shqipëria, e çliruar dhe e distancuar nga një prej regjimeve komuniste më shtypëse të Europës, hyri në vitet '90 me një barrë pritshmërish dhe aspiratash kolektive. Rrëzimi i regjimit të Enver Hoxhës në vitin 1991 përfaqësonte jo vetëm fundin e një epoke të karakterizuar nga izolimi autarkik dhe shtypja e rreptë ideologjike, por edhe fillimin e një tranzicioni që premtonte liri politike, demokratizim dhe rinovim ekonomik. Një ngjarje kyç në këtë proces ishte organizimi i zgjedhjeve të para shumëpartiake po në atë vit, të cilat shënuan një ndarje simbolike dhe praktike me të kaluarën autoritare. Sheshet e Tiranës dhe qyteteve të tjera gumëzhinin nga manifestimet popullore, të shoqëruara nga entuziazmi i një rinie të drejtuar drejt një të ardhmeje europiane dhe globale. Megjithatë, rruga drejt këtyre ambicieve rezultoi shumë më e vështirë nga sa parashikohej fillimisht, e mbushur me sfida strukturore dhe ndërlikime socio-ekonomike.

Trashëgimia e së kaluarës, e ngopur me dekada izolimi ndërkombëtar dhe menaxhimi ekonomik i planifikuar, linte pas një vend të papërgatitur për të përballuar kërkesat e një moderniteti dinamik. Institucionet, të formuara për të mbajtur një regjim autoritar, ishin të brishta dhe të paafta për të mbështetur kërkesat e një sistemi demokratik të sapolindur. Veçanërisht, sistemi gjyqësor dhe administrata publike u treguan shumë jofunksionale: i pari vuante nga mungesa e pavarësisë dhe profesionalizmit, ndërsa e dyta ishte e prekur nga korrupsioni dhe mungesa e transparencës. Këto dobësi penguan rëndësisht aftësinë e shtetit për të ofruar shër bime thelbësore dhe për të garantuar ligjshmërinë, duke ngadalësuar progresin demokratik. Ekonomia, tashmë e shkatërruar nga një paefikasitet kronik, kërkonte ndërhyrje strukturore radikale që vonoheshin për të konkretizuar. Në aspektin shoqëror, një popullsi e shenjuar nga dekada indoktrinimi ideologjik dhe detyrimi kolektiv kërkonte të riformësonte identitetin e saj, duke lundruar në ujërra të trazuara të tranzicionit.

Manifestime në Tiranë gjatë viteve '90

Një turmë e vendosur proteston në sheshet e Tiranës, duke përfaqësuar forcën e ndryshimit dhe dëshirën për liri pas dekadash shtypjeje.

Në vitin 1997, kjo strukturë e brishtë u shemb në një krizë të paprecedentë. Rrëzimi i "piramidave financiare" — skema mashtruese që premtonin fitime të jashtëzakonshme dhe kishin tërhequr një pjesë të madhe të popullsisë — shënoi një pikë thyerjeje. Këto sisteme funksiononin duke mbledhur para nga investitorë të rinj për të paguar kthime të larta tek investitorët e mëparshëm, duke krijuar një pamje suksesi që fshihte natyrën e tyre të paqëndrueshme. Me rritjen e pjesëmarrësve, sistemi u shemb kur nuk ishte më i aftë të tërhiqte fonde të reja, duke çuar në falimentimin financiar të mijëra familjeve. Humbja e kursimeve të akumuluara gjeneroi një valë indinjate popullore, e cila u shndërrua në dhunë të përgjithshme, plaçkitje dhe trazira. Institucionet shtetërore, tashmë të komprometuara rëndë, u shpërndanë edhe më tej, duke e zhytur vendin në një gjendje anarkie. Megjithatë, paradoksalisht, kjo krizë përfaqësonte gjithashtu një pikë kthese: doli në pah një vetëdije e shtuar mbi nevojën për përfshirje aktive të shoqërisë civile dhe reforma sistemike.

Foto 4 - Protesta në Vlorë në vitin 1997

Protestuesit djegin simbole të regjimit gjatë protestave të vitit 1997, vit i shënuar nga kolapsi i "piramidave financiare" dhe anarkia e përhapur në Shqipëri.

Vitet '90 për Shqipërinë përfaqësuan një laborator tranzicioni, ku u përballën shtytje kontradiktore të stagnimit dhe ndryshimit. Nga njëra anë, dekada u karakterizua nga dështime institucionale, ekonomike dhe sociale; nga ana tjetër, ajo përfaqësoi një platformë për hartimin e strategjive të rinovimit. Ndër iniciativat e ndërmara spikatën reformat e para ekonomike që synonin liberalizimin e tregut dhe tërheqjen e investimeve të huaja, si dhe programet e formimit për modernizimin e administratës publike. Gjithashtu, në aspektin shoqëror, u nisën projekte për rindërtimin e strukturës komunitare, me një vëmendje të shtuar ndaj rolit të shoqërisë civile dhe organizatave joqeveritare në promovimin e pjesëmarrjes politike dhe kohezionit social. Shoqëria shqiptare, ndonëse e ndarë dhe e lënduar, filloi të vlerësonte solidaritetin komunitar dhe të njihte rëndësinë e pjesëmarrjes politike. Mbështetja e komunitetit ndërkombëtar, ndonëse jo pa kritika, siguroi burime materiale dhe intelektuale për të nisur ndërtesën e një demokracie moderne.

Në aspektin ekonomik, vendi u përball me një proces rindërtimi të ngadaltë dhe të vështirë, të shoqëruar nga kontradikta dhe ngecje. Ndër masat e marra ishin liberalizimi gradual i tregjeve, futja e stimujve për investimet e huaja dhe programet e privatizimit të nërmarrjeve shtetërore. Për më tepër, ngjarje si anëtarësimi në Paktin e Stabilitetit për Europën Juglindore në vitin 1999 shënuan një përpjekje të rëndësishme për të integruar Shqipërinë në ekonominë rajonale dhe për të tërhequr mbështetje ndërkombëtare. Megjithatë, këto vite hodhën themelet për një rimëkëmbje graduale. Përfundimi i dekadës gjeti një Shqipëri ende larg stabilitetit, por të motivuar me një vendosshmëri të re për të tejkaluar sfidat e trashëguara dhe për të ndërtesuar një të ardhme më të begatë. Kalimi në mijëvjeçarin e ri nuk shënoi fundin e vështirësive, por konfirmoi fillimin e një procesi transformues që, ndonëse i ngadaltë dhe kompleks, tregonte rrugën drejt një moderniteti të vetëdijshëm.

Përleshje në Tiranë gjatë viteve '90

Tensionet dhe përleshjet midis protestuesve dhe forcave të rendit pasqyrojnë vështirësitë dhe dobësitë e sistemit politik shqiptar në një demokraci të re.

Në një kontekst të një tranzicioni historik të karakterizuar nga dobësi strukturore dhe kontradikta të thella, viti 1997 u shfaq si një pikë kthese e vërtetë në historinë bashkëkohore të Shqipërisë, duke zbuluar me dramatizë dobësitë sistemike të sistemit politik dhe ekonomik të vendit. Ekonomia, tashmë e dobësuar rëndë nga dekada të planifikimit qendror dhe e tejmbushur me korrupsion institucional endemik, pësoi një destabilizim të mëtejshëm me kolapsin e të ashtuquajturave "piramida financiare". Këto skema, që premtonin fitime të jashtëzakonshme, tërhoqën një pjesë të konsiderueshme të popullsisë, duke shfrytëzuar mungesën e alternativave të sigurta për investime dhe mosbesimin e përhapur ndaj sistemit bankar tradicional. Përhapja e tyre u favorizua nga një kuadër rregullator i papërshtatshëm dhe nga një kulturë financiare e papjekur, duke i bërë shumë qytetarë vulnerabël ndaj iluzioneve për pasurim të shpejtë.

Prosperiteti i dukshëm fillestar i këtyre skemave, i amplifikuar nga përhapja e tregimeve të suksesit midis fqinjëve dhe të njohurve, krijoi një atmosferë euforie kolektive, duke shtyrë komunitete të tëra të investonin kursimet e tyre. Megjithatë, sistemi, i bazuar në një mekanizë piramidale të paqëndrueshme, u shemb kur ndaloi fluksi i investitorëve të rinj. Rezultati ishte një katastrofë ekonomike që shkaktoi falimentimin e mijëra familjeve dhe një humbje të përgjithshme të besimit në institucionet publike, të perceptuara si të paafta ose madje bashkëfajtore në përhapjen e mashtrimeve.

Dëshpërimi i gjeneruar nga rrëzimi i piramidave financiare kulmoi në tensione shoqërore shpërthyese. Manifestimet e indinjatës popullore u shndërruan shpejt në protesta të përgjithshme dhe të dhunshme, të cilat kulmuan në plaçkitje dhe përleshje të armatosura që përshkruan të gjithë vendin. Në Vlorë, epiqendra e krizës, dhuna arriti nivele ekstreme me plaçkitje masive të bankave, dyqaneve dhe institucioneve publike. Në Shkodër, protestat morën një dimension kryengritës, me grupe të armatosura që morën në kontroll godinat qeveritare, duke simbolizuar shpërbërjen e autoritetit qendror. Në kryeqytetin Tiranë, manifestimet masive degjeneruan në përleshje të drejtpërdrejta me forcat e rendit, duke lënë strukturat urbane të shënuara nga zjarret dhe shkatërrimet.

Në këtë klimë kaosi, strukturat institucionale të vendit, tashmë të dobëta, u shpërndanë edhe më tej. Forcat e armatosura u shpërndanë, të paafta për të ruajtur rendin publik, dhe sistemi gjyqësor, tashmë jofunksional, u paralizua. Situata precipitoi deri në pikën që e vendosi Shqipërin në prag të një lufte civile. Mediat, si ato kombëtare ashtu edhe ndërkombëtare, luajtën një rol kyç në formësimin e narrativës së krizës. Media kryesore ndërkombëtare, si CNN dhe BBC, e theksuan kaosin dhe anarkinë, duke ndikuar opinionin publik global dhe duke nxitur reagimin e organizatave ndërkombëtare. Paralelisht, mediat lokale u gjendën të ndara mes raportimit të ndershëm të krizës dhe zbutjes së shqetësimit midis popullsisë.

Kriza e vitit 1997 nuk përfaqësoi vetëm një dështim ekonomik dhe institucional, por u shfaq si një provë thelbësore për demokracinë e re shqiptare. Ajo nxori në pah probleme të thella strukturore, përfshirë korrupsionin e përhapur, paaftësinë e elitave politike për të menaxhuar tranzicionin post-komunist dhe peshën e një trashëgimie autoritare që vazhdonte të përshkonte dinamikat politike dhe shoqërore. Megjithatë, paradoksalisht, kriza u shndërrua në një katalizator ndryshimi. Ndërhyrja e komunitetit ndërkombëtar, përmes misioneve diplomatike dhe programeve të ndihmës, ishte vendimtare për stabilizimin e situatës. Operacioni "Alba", i zhvilluar në kuadër të Kombeve të Bashkuara, ishte veçanërisht domethënës: me dislokimin e rreth 7.000 ushtarëve nga vende të ndryshme europiane, kjo iniciativë synonte të rivendoste rendin, të çarmatoste milicitë lokale dhe të garantonte shpërndarjen e ndihmave humanitare. Ndikimi i menjëhershëm i operacionit përfshiu reduktimin e dhunës dhe një rikthim të pjesshëm të besimit në institucionet shtetërore.

Paralelisht, shoqëria civile shqiptare filloi të dalë në pah me një vetëdije dhe vendosshmëri më të madhe. Ndër shembujt më domethënës ishin krijimi i komiteteve të lagjeve në Tiranë, të angazhuara në shpërndarjen e mallrave thelbësore, dhe themelimi i organizatave si Forumi për Demokraci, që promovonin transparencën dhe dialogun politik. Iniciativa kulturore dhe fushata për alfabetizimin demokratik në zonat rurale angazhuan shtresa të popullsisë që më parë ishin përjashtuar nga debati publik, duke favorizuar një pjesëmarrje dhe kohezion më të madh shoqëror.

Pavarësisht humbjeve dhe vuajtjeve të rënda të shkaktuara nga kriza, viti 1997 shënoi një pikë kthese për Shqipërinë. U vu theksi mbi nevojën për reforma strukturore, transparencë institucionale dhe pjesëmarrje politike, duke hedhur themelet për një ringritje. Hapja ndaj institucioneve europiane dhe futja e reformave legjislative krijuan një urë drejt modernitetit, ndonëse mes pengesash dhe kontradiktash. Kriza e vitit 1997, megjithë dramatike, mbetet një mësim historik thelbësor, një kujtesë mbi rëndësinë e rezistencës shoqërore dhe ndërtesës së një demokracie të vërtetë dhe përmbledhëse.

Në aspektin ekonomik, Shqipëria ishte në gjunjë, e përkulur nga një krizë që rrënjët i kishte në dështimin e regjimit komunist dhe që ishte përkeqësuar më tej nga kolapsi i të ashtuquajturave "piramida financiare". Këto skema mashtruese investimi, të përhapura gjatë viteve të mëparshme, kishin tërhequr kursimet e pjesës më të madhe të popullsisë, duke premtuar fitime të lehta dhe duke shfrytëzuar besueshmërinë dhe dëshpërimin e një populli tashmë të varfër nga dekada izolimi dhe menaxhimi ekonomik i dështuar.

Piramidat financiare, që prezantoheshin si mundësi për pasurim të shpejtë, krijuan një iluzion prosperiteti, duke ushqyer shpresa jorealiste në një kontekst të një krize të rëndë ekonomike. Megjithatë, ato bazoheshin në një sistem të paqëndrueshëm, pa një bazë reale prodhuese dhe ishin të destinuara të shembeshin. Kur këto skema u rrëzuan në vitin 1997, ndikimi ishte shkatërues: mijëra familje humbën kursimet e tyre modeste, shpesh të fituara me vite sakrifica, dhe besimi në sistemin financiar, tashmë i dobët, u zhduk plotësisht.

Kolapsi i piramidave financiare e zhytë vendin në një recesion të thellë, me pasoja dramatike në jetën e përditshme të shqiptarëve. Papunësia u rrit ndjeshëm, duke goditur veçanërisht të rinjtë dhe shtresat më të cenueshme të popullsisë. Varfërimi u përhap, me familje të tëra të reduktuara në uri dhe të detyruara të përballeshin me mungesën e mallrave bazë. Çmimet e produkteve ushqimore dhe të tjerave mallra jetësore u rritën ndjeshëm, duke e bërë gjithnjë e më të vështirë për shumë njerëz qasjen në një standard jetese të denjë.

Tensionet shoqërore, tashmë latente, shpërthyen në mënyrë të dhunshme. Sheshet u mbushën me manifestues të dëshpëruar, që kërkonin drejtësi dhe dëmshpërblim për kursimet e humbura. Protestat, fillimisht paqësore, degjeneruan shpejt në plaçkitje dhe përleshje me forcat e rendit, ndërsa vendi rrëshqiste drejt anarkisë. Në shumë qytete, institucionet humbën kontrollin e territorit, me banda të armatosura që merrnin pushtetin dhe ligji i më të fortit zëvendësonte shtetin e së drejtës.

Qeveria, tashmë e dobësuar nga kriza politike dhe mungesa e legjitimitetit, e pati të vështirë të mbante situatën nën kontroll. Institucionet, të dobëta dhe të keqorganizuara, u treguan të paafta për të përballuar me efikasitet krizën, duke i lënë qytetarët në mëshirë të kaosit. Shqipëria dukej në prag të humnerës, një vend i mbërthyer nga dëshpërimi dhe dhuna, me një rrezik konkret për një luftë civile.

Në këtë kontekst dramatik, komuniteti ndërkombëtar ndërhyri për të shmangur kolapsin total të vendit. Misionet diplomatike dhe ndihmat humanitare u përpoqën të rikthenin një farë stabiliteti, ndërsa qeveria shqiptare, në presion, u detyrua të niste reforma ekonomike dhe politike për të rikthyer besimin dhe për të nisur një rindërtesë të ngadaltë.

Kriza e vitit 1997 përfaqësonte një nga momentet më të errëta të historisë së fundit të Shqipërisë, por ishte gjithashtu një pikë kthese. Ajo tregoi nevojën për reforma strukturore, për një transparencë më të madhe në institucione dhe për një sistem ekonomik më solid dhe përmbledhës. Megjithë plagët e thella të lëna nga ata ngjarje, Shqipëria filloi të hidhte hapat e parë drejt një rimëkëmbjeje që, ndonëse e ngadaltë dhe e mundimshme, do të hidhte themelet për një të ardhme më të qëndrueshme dhe të begatë.

Shqipëria dhe kriza e Kosovës: një udhëkryq tensionesh

Në kuadrin e procesit të ndërlikuar të konsolidimit institucional dhe riorganizimit ekonomik të ndërmarë nga Shqipëria pas rënies së regjimit komunist, konteksti gjeopolitik i Ballkanit në vitet '90 përfaqësoi një element destabilizues të fortë. Luftërat jugosllave, të shoqëruara me sanksione ekonomike dhe një embargo që prekën indirekt Shqipërinë, ndërprenë rrugët tregtare strategjike, duke përkeqësuar më tej një ekonomi tashmë të dobët. Konflikti në Kosovë, në veçanti, nxori në pah rëndësinë e pozicionit gjeografik dhe lidhjet historiko-kulturore midis Shqipërisë dhe Kosovës, si dhe ndërvarësinë që buronte prej tyre. Territori shqiptar, i shndërruar në një udhëkryq për trafikime të paligjshme dhe kontrabandë, pa të thelloheshin dobësitë e veta institucionale dhe erozioni i legjitimitetit shtetëror, duke krijuar një kuadër të ndërlikuar me presione politike, ekonomike dhe shoqërore.

Çështja kosovare, e rrënjëzuar në shekuj tensionesh etnike dhe diskriminimesh, për Shqipërinë përfaqësonte një çështje të pazgjidhur dhe thellësisht simbolike. Humbja e Kosovës, e sanksionuar nga Traktati i Londrës i vitit 1913, kishte gjeneruar një ndjesi padrejtësie kolektive midis shqiptarëve, që do të vazhdonte në kohë. Me përkeqësimin e situatës në vitet '90, kjo plagë u shfaq me forcë, duke sjellë një krizë humanitare të gjerë. Ndër viteve 1998 dhe 1999, rreth 500.000 refugjatë kaluan kufirin shqiptar, duke vënë në provë një vend tashmë të përfshirë nga mungesa serioze e infrastrukturës dhe burimeve administrative. Menaxhimi i kësaj emergjence humanitare nxori në pah kufizimet e kapaciteteve shtetërore shqiptare, duke thelluar tensionet e brendshme dhe ndarjet politike.

Refugjatë kosovarë në arrati

Një radhë e gjatë refugjatësh kosovarë kërkojnë shpëtim në Shqipëri gjatë luftës së Kosovës, duke dëshmuar dramën humane dhe ndikimin e krizës në Ballkan.

Në aspektin e brendshëm, Shqipëria po përballohej me një situatë të paqëndrueshmëri kronike, të karakterizuar nga dobësi institucionale, korrupsion i përhapur dhe ndryshime të vazhdueshme të qeverisjes. Kërkesat e komunitetit ndërkombëtar, që shkonin nga respektimi i të drejtave të njeriut deri te kontrolli i kufijve dhe dënimi i politikave të Beogradit, nënvizonin urgjencën e një pozicionimi të qartë nga Tirana. Këto presione nxorën në pah më tej dobësitë administrative të vendit dhe mungesën e një konsensusi të gjerë politik, duke thelluar ndarjet e brendshme. Kosova u bë njëkohësisht një simbol i solidaritetit kombëtar dhe një provë për aftësinë e Shqipërisë për të artikuluar një politikë të jashtme koherente dhe të përgjegjshme.

Në një kontekst rajonal të shënuar nga dinamika gjeopolitike në evoluim të shpejtë, kriza kosovare përfaqësoi një katalizator për rishikimin e rolit të Shqipërisë në arenën ballkanike. Përvoja forcoi ndjenjën e përkatësisë kombëtare, duke zgjuar ndjenja solidariteti midis shqiptarëve si brenda vendit ashtu edhe në diasporë. Kjo e fundit, në veçanti, u dallua për mbështetjen ekonomike dhe logjistike ndaj refugjatëve dhe promovimin ndërkombëtar të çështjes kosovare. Simbolet kulturore, si flamuri shqiptar, morën një qendralitet të re, duke u bërë emblema të unitetit etnik dhe rezistencës. Megjithatë, ky forcim identitar ngriti gjithashtu pyetje mbi aftësinë e vendit për të përballuar sfidat ndërkombëtare dhe pritshmëritë e komunitetit global.

Pavarësisht vështirësive, Shqipëria doli gradualisht si një aktor rajonal më i vetëdijshëm, duke u angazhuar në ruajtjen e kohezionit të brendshëm dhe në përcaktimin e një rruge drejt integrimit euro-atlantik. Kriza kosovare shënoi një moment kyç në riformësimin e identitetit kombëtar dhe në ndërtimin e një të ardhmeje politike më të qëndrueshme. Ajo tregoi se tejkalimi i dobësive të brendshme dhe aftësia për të përballuar sfidat gjeopolitike ishin thelbësore për të garantuar rezistencën e vendit dhe rolin e tij në rajon.

Përkeqësimi i situatës në Kosovë, i nisur në vitin 1989 me heqjen e autonomisë të sanksionuar nga Kushtetuta e vitit 1974, përfaqësoi një pikë kthese thelbësore në historinë e Ballkanit. Nën drejtimin e Slobodan Milošević-it, udhëheqësia serbe miratoi një strategji centralizimi që goditi ashpër popullsinë shqiptare të Kosovës. Heqja e autonomisë jo vetëm që shkatërroi institucionet lokale të drejtuara nga shqiptarët, por shënoi fillimin e një shtypjeje sistematike. Kjo u manifestua nëpër arrestime arbitrare në shkallë të gjerë, tortura të dokumentuara në qendrat e ndalimit dhe përdorimin e forcës për të shtypur manifestimet paqësore. Shpronësime të detyruara privuan mijëra familje nga shtëpitë e tyre, ndërsa aksesin në arsim dhe shërbime shëndetësore u kufizua ndjeshëm. Këto masa jo vetëm që shkelën të drejta themelore, por krijuan një klimë terrori që la shenja të pashlyeshme në shoqërinë kosovare.

Politika e diskriminimit kulturor dhe gjuhësor e promovuar nga Milošević-i u shtri gjithashtu në rishkrimin e historisë dhe në margjinalizimin e simboleve identitare. Figura e heroit kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu u hoq nga tekstet shkollore, ndërsa monumentet dhe simbolet kulturore shqiptare u shkatërruan. Kjo narrativë revizioniste pikturonte shqiptarët si "mysafirë" të përkohshëm në Ballkan, me qëllimin e delegjitimimit të rrënjëve të tyre historike dhe kulturore në rajon. Këto iniciativa, larg së qenës thjesht simbolike, kontribuuan në thellimin e hendekut etnik dhe në radikalizimin e komunitetit shqiptar të Kosovës, duke shtyrë shumë prej tyre të shihnin në pavarësi zgjidhjen e vetme.

Përballë një shtypjeje gjithnjë e më brutale, shqiptarët e Kosovës filluan të organizonin forma rezistence, fillimisht nëpër protesta paqësore dhe veprime të mosbindjes civile. Ndër iniciativat më të rëndësishme mund të përmenden bojkotimi i institucioneve serbe dhe krijimi i një sistemi paralel arsimor që siguronte edukimin në gjuhën shqipe. Megjithatë, intensifikimi i dhunës çoi në shfaqjen e grupeve të armatosura si Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK). Themeluar në fillim të viteve '90, UÇK-ja nisi sulme të synuara kundër pozicioneve serbe, duke fituar shpejt relevancë si forcë ushtarake dhe si simbol shprese për një pjesë të madhe të popullsisë kosovare. Veprimet e saj, ndonëse të diskutueshme, përfaqësonin një ndarje të konsiderueshme nga rezistenca paqësore, duke e shndërruar konfliktin në një luftë të armatosur për vetëvendosje.

Në këtë kontekst të konfliktualitetit në rritje, figura e Ibrahim Rugovës, intelektual dhe lider paqësor, u bë një referencë morale dhe politike thelbësore. Zgjedhur president i Republikës së Kosovës në vitin 1992 në zgjedhje klandestine, Rugova promovoi një strategji të mosdhunës dhe dialogut diplomatik. Qasja e tij bazohej në ndërtimin e institucioneve paralele që ofronin shërbime thelbësore për popullsinë, duke ruajtur një ndjesi autonomie kulturore dhe administrative pavarësisht nga okupimi serb. Përmes marrëdhënieve të ngushta me aktorë kryesorë si Bashkimi Evropian, Kombet e Bashkuara dhe Shtetet e Bashkuara, Rugova kërkohej të ndërkombëtarizonte çështjen kosovare. Ndërhyrjet e tij me liderë si Bill Clinton dhe Jacques Chirac ndihmuan në katalizimin e një konsensusi global për urgjencën e një ndërhyrjeje për të ndalur krizën.

Reagimet e para të komunitetit ndërkombëtar, si Rezoluta 1160 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara e vitit 1998, vendosën një embargo armësh ndaj Jugosllavisë dhe nisën misione monitorimi, përfshirë ato të OSBE-së, për të dokumentuar shkeljet e të drejtave të njeriut. Ndërmjetësues ndërkombëtarë, si Richard Holbrooke, u përpoqën të nisnin negociata mes palëve, ndërsa diaspora shqiptare intensifikoi përpjekjet për të sensibilizuar opinionin publik global. Pavarësisht ndërlikimit të kontekstit, Rugova ruajti linjën e tij paqësore, duke fituar respektin si të kosovarëve ashtu edhe të komunitetit ndërkombëtar.

Trashëgimia e Rugovës qëndron në aftësinë e tij për të bashkuar popullin kosovar në një vizion rezistence të mosdhunshme dhe diplomatike. Megjithëse konflikti tashmë ishte shndërruar në një luftë të armatosur, kontributi i tij mundësoi ndërtimin e bazave për një angazhim më të gjerë ndërkombëtar, duke evidentuar nevojën për zgjidhje të qëndrueshme dhe respektuese ndaj të drejtave të njeriut. Veprimtaria e tij mbetet një simbol i luftës për dinjitet dhe vetëvendosje në një prej periudhave më komplekse të historisë ballkanike.

Shqipëria u gjend përballë një emergjence humanitare në rritje, me ardhjen e mijëra refugjatëve që largoheshin nga konflikti. Familje të tëra, të detyruara të braktisnin shtëpitë dhe fshatrat e tyre, kërkonin strehim në Shqipëri, duke sjellë me vete histori dhune dhe vuajtjeje. Qeveria shqiptare, e udhëhequr nga Fatos Nano, u angazhua për të ofruar ndihmë dhe mbështetje për refugjatët, por burimet e vendit ishin të kufizuara dhe situata po bëhej gjithnjë e më e vështirë. Kampet e improvizuara u shfaqën gjatë kufirit, duke vënë në provë kapacitetet pritëse të vendit. Organizatat humanitare ndërkombëtare, si Kryqi i Kuq dhe UNHCR-ja, ndërhyri për të ofruar ndihma dhe mbështetje për refugjatët, por situata mbeti kritike.

Çështja e Kosovës u bë një temë qendrore e debatit politik të brendshëm në Shqipëri, duke marrë një vlerë jo vetëm strategjike por edhe ideologjike. Sali Berisha, lideri i opozitës, akuzoi qeverinë për një qasje tepër të butë ndaj Serbisë, duke denoncuar mungesën e iniciativave diplomatike të fuqishme për të ushtruar presion mbi Beogradin. Berisha theksoi gjithashtu paaftësinë e qeverisë për të mobilizuar efektivisht komunitetin ndërkombëtar në favor të çështjes kosovare. Me stilin e tij karizmatik dhe populist, ai e shfrytëzoi çështjen për të zgjeruar bazën e tij të mbështetjes, duke adoptuar një retorikë nacionaliste që gjeti terren të përshatshëm në një kontekst të paqëndrueshmër. Qëndrimet e tij të papajtueshme, duke përshirë mbështetjen e deklaruar ndaj UÇK-së dhe kërkesën për një ndërhyrje ushtarake të drejtpërdrëjtë të Shqipërisë në mbështetje të rebelëve kosovarë, kontribuuan në ushqimin e polarizimit politik dhe në përkeqësimin e ndarjeve të brendshme të vendit.

Në vitin 1998, situata në Kosovë u përkeqësua më tej. UÇK-ja, e udhëhequr nga Hashim Thaçi, intensifikoi veprimet e saj ushtarake kundër forcave serbe, duke organizuar pritë strategjike dhe duke fituar kontroll mbi pjesë të gjera të territorit kosovar. Reagimi i Beogradit ishte jashtëzakonisht brutal: bombardime të pakursyera shkatërrojnë mbi 200 fshatra, djegie sistematike shkatërrojnë komunitete të tëra dhe mijëra civilë ishin viktima të ekzekutimeve të menjëhershme, dhunimeve të luftës dhe deportimeve masive. Vlerësohet se rreth 850,000 kosovarë u detyruan të lënin shtëpitë e tyre në një eksod dramatik, ndërsa imazhet e refugjatëve në arrati dhe të mizorive të kryera nga forcat serbe tronditën thellë opinionin publik ndërkombëtar. Kjo strategji e spastrimit etnik, që synonte zbrazjen e Kosovës nga identiteti i saj kulturor dhe demografik, e detyroi komunitetin ndërkombëtar të ndërhyjë më në fund.

Shqipëria, e ngarkuar tashmë nga menaxhimi i një fluksi masiv të refugjatëve kosovarë, u bë një pikë kyçe për mbështetjen logjistike ndaj UÇK-së. Përmes kufirit, kalonin armë, furnizime dhe luftëtarë, duke e kthyer vendin në një aktor kryesor, megjithëse indirekt, në konflikt. NATO-ja, e cila në vitin 1999 nisi një fushatë ushtarake kundër Serbisë për të ndalur spastrimin etnik në Kosovë, kërkoi bashkëpunimin e qeverisë shqiptare për të kufizuar kalimin e armëve dhe për të garantuar kontrollin e kufijve. Qeveria shqiptare, megjithëse simpatizonte hapur me çështjen e UÇK-së, adoptoi një qasje të ekuilibruar: nga njëra anë, përpiqej të ruante solidaritetin me kosovarët, nga ana tjetër shmangte komprometimin e marrëdhënieve diplomatike me aleatë

Konflikti i Kosovës la një gjurmë të thellë në shoqërinë shqiptare, duke zgjuar ndjenja solidariteti kombëtar por gjithashtu duke amplifikuar ndarjet e brendshme. Në shumë sektorë të popullsisë shqiptare u ndezën debate intensive: disa mbështesnin idenë e një ndërhyrjeje të drejtpërdrejtë ushtarake, ndërsa të tjerë kishin frikë se një angazhim më aktiv mund të destabilizonte më tej një vend tashmë të brishtë. Në aspektin social, presioni i ushtruar nga refugjatët kosovarë shkaktoi tensione mes komuniteteve lokale, me burime të kufizuara që iu nënshtruan një stresi të mëtejshëm. Në të njëjtën kohë, nacionalizmi në rritje ndikoi negativisht në marrëdhëniet me pakicat etnike në Shqipëri, duke rritur rrezikun e përçarjeve të brendshme.

Përfundimi i konfliktit, në qershor të vitit 1999, shënoi një kthesë të rëndësishme jo vetëm për Kosovën por edhe për Shqipërinë dhe të gjithë rajonin ballkanik. Ndërhyrja e NATO-s, e karakterizuar nga javë të bombardimeve të synuara ndaj infrastrukturave strategjike serbe, e detyroi Milošević-in të tërhiqte trupat e tij dhe të pranonte krijimin e një protektorati ndërkombëtar në kuadër të Kombeve të Bashkuara. Kjo kthesë i dha fund dhunës dhe hapi rrugën për procesin e pavarësisë së Kosovës. Për Shqipërinë, megjithatë, sfidat nuk përfunduan me mbylljen e luftës. Vendi u detyrua të përballonte një fazë të ndërlikuar të tranzicionit pas luftës: të integronte dhjetëra mijë refugjatë, të rindërtonte infrastrukturat kritike dhe të forconte institucionet e brishta. Përveç kësaj, komuniteti ndërkombëtar ushtroi presione të forta që Tirana të përshpejtonte procesin e demokratizimit dhe të trajtonte në mënyrë të vendosur korrupsionin endemik. Kombinimi i këtyre sfidave e bëri periudhën pas luftës një provë të rëndësishme për Shqipërinë, e cila shpresonte të shndërronte paqen e brishtë të arritur në një stabilitet të qëndrueshëm dhe të konsolidonte rolin e saj si një aktor rajonal i përgjegjshëm.

Shqipëria dhe Europa: rruga e gjatë drejt integrimit

Pavarësisht sfidave të thella të trashëguara nga e kaluara, Shqipëria vazhdonte të shihte me vendosmëri drejt Europës si një shtyllë themelore për të ardhmen e saj. Procesi i integrimit europian përfaqësonte jo vetëm një prioritet politik por edhe një zgjedhje strategjike për të konsoliduar institucionet demokratike, për të promovuar një rritje ekonomike të qëndrueshme dhe për të garantuar stabilitetin afatgjatë. Ndër reformat më të rëndësishme për të përmendur ishte krijimi i Autoritetit Kombëtar Kundër Korrupsionit, i ngritur për të monitoruar dhe parandaluar praktikat e paligjshme në administratat publike. Kjo iniciativë jo vetëm që forcoi besimin e qytetarëve në institucione, por gjithashtu përfaqësoi një sinjal të rëndësishëm për tërheqjen e investimeve të huaja, duke evidentuar angazhimin e vendit në përmirësimin e transparencës dhe qeverisjes së mirë. Anëtarësimi në Bashkimin Europian shihej si një rrugëdalje nga izolimi ndërkombëtar dhe varfëria kronike, duke ofruar mundësinë për ta integruar Shqipërinë në komunitetin europian mbi baza barazie dhe dinjiteti. Megjithatë, ky rrugëtim ishte i mbushur me kompleksitete, duke kërkuar sakrifica të konsiderueshme dhe një angazhim të vazhdueshëm për realizimin e reformave të nevojshme. Shqipëria bëri progres të dukshëm gjatë rrugës drejt integrimit, duke ndërmarë një gamë të gjerë reformash politike dhe ekonomike të orientuara për të përmbushur standardet e Bashkimit Europian. U miratuan ligje të reja për të forcuar shtetin e së drejtës, për të përmirësuar transparencën administrative dhe për të luftuar korrupsionin, siç ishte ligji për deklarimin e detyrueshëm të pasurisë nga funksionarët publikë. Ky legjislacion imponoi standarde më të rrepta transparence pasurore, të orientuara për të parandaluar akumulimin e pasurisë së paligjshme nga ana e funksionarëve publikë. Paralelisht, u nënshkruan marrëveshje të rëndësishme bashkëpunimi me BE-në dhe u iniciuan programe asistence teknike dhe ekonomike për të mbështetur reformat. Ndër iniciativat më të spikatura ishin projektet për përmirësimin e sistemit arsimor, modernizimin e infrastrukturave dhe favorizimin e zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, të cilat konsideroheshin si shtylla të konkurrencës ekonomike të vendit. Një hap thelbësor në këtë drejtim ishte anëtarësimi i Shqipërës në Paktin e Stabilitetit për Europën Juglindore në vitin 1999, një iniciativë e nisur nga Bashkimi Europian për të promovuar bashkëpunimin rajonal dhe stabilitetin në Ballkan. Ky pakt përfaqësonte një platformë strategjike për të inkurajuar dialogun mes vendeve të rajonit, tejkalimin e rivaliteteve historike dhe krijimin e sinergjive mbi çështje të interesit të përbashkët. Shqipëria mori pjesë aktive në iniciativat e Paktit të Stabilitetit, duke bashkëpunuar me shtete të tjera ballkanike në fusha thelbësore si siguria, lufta kundër krimit të organizuar, zhvillimi ekonomik dhe mbrojtja e mjedisit. Ndër projektet specifike të realizuara në kuadër të Paktit, spikatën operacionet e përbashkëta për të luftuar trafikun e drogës dhe krijimi i një rrjeti rajonal për menaxhimin e burimeve ujore, i cili synonte promovimin e një menaxhimi mjedisor të qëndrueshëm. Përveç kësaj, Shqipëria kontribuoi aktivisht në programet e trajnimit për forcat policore rajonale, duke forcuar kapacitetin kolektiv për të përballuar kërcënime ndaj sigurisë së përbashkët. Këto përpjekje synuan të ndërtonin një klimë besimi të ndërjelltë dhe të hidheshin themelet për një të ardhme të përbashkët, të bazuar në parime si demokracia, respekti i të drejtave të njeriut dhe sundimi i ligjit. Angazhimi i Shqipërisë në planin rajonal u shfaq si një komponent thelbësor në rrugën e saj drejt afrimit me Bashkimin Europian. Qeveria njihte rëndësinë e demonstrimit të kontributit të saj në stabilitetin e Ballkanit dhe të projektimit të një imazhi të një vendi të besueshëm dhe proaktiv. Bashkëpunimi me fqinjët ballkanikë jo vetëm që forcoi rolin e Shqipërisë në rajon, por gjithashtu evidentoi vendosmërën e saj në gjetjen e zgjidhjeve të përbashkëta ndaj sfidave të zakonshme. Ky qasje kontribuoi në përmirësimin e ndjeshëm të marrëdhënieve bilaterale, veçanërisht me vende si Maqedonia e Veriut dhe Mali i Zi, të cilat përfituan nga iniciativa të përbashkëta në menaxhimin e kufijve dhe luftimin e trafikut të paligjshëm. Edhe bashkëpunimet me Greqinë u intensifikuan, sidomos në planin ekonomik, falë projekteve infrastrukturore ndërkufitare dhe investimeve të përbashkëta. Këto progres shfaqën kushtet për një integrim më të gjerë, si në nivel rajonal ashtu edhe europian, duke theksuar aftësinë e Shqipërisë për të shërbyer si urë lidhëse mes realiteteve të ndryshme të Ballkanit dhe për të konsoliduar pozicionin e saj në kontekstin europian. Megjithatë, rruga drejt anëtarësimit në Bashkimin Europian paraqitej si një proces jashtëzakonisht kompleks, i karakterizuar nga sfida strukturore dhe sistemike që kërkonin një qasje të harmonizuar, multidisiplinare dhe të vazhdueshme. Shqipëria përballonte çështje thelbësore të lidhura me drejtësinë, administratën publike dhe luftën kundër korrupsionit, të konsideruara si shtylla qendrore për përmbushjen e kritereve të kërkuara nga blloku europian. Ndër iniciativat relevante, reforma e sistemit gjyqësor spikaste për objektivin e saj për të rikthyer besimin në institucionet ligjore përmes "vetting"-ut të magjistratëve, një proces verifikimi i integritetit që synonte të identifikonte dhe të largonte elementët e korruptuar ose të pakualifikuar. Paralelisht, futja e platformave digjitale për menaxhimin e praktikave administrative përfaqësonte një hap të rëndësishëm për të reduktuar mundësitë për korrupsion, për të rritur transparencën dhe për të përmirësuar efikasitetin e shërbimeve publike.

Sali Berisha në vitet '90

Sali Berisha, figurë karizmatike dhe e diskutueshme, përfaqëson fytyrën e tranzicionit politik shqiptar si presidenti i parë demokratik pas rrëzimit të komunizmit.

Bashkimi Evropian ushtronte presion të vazhdueshëm mbi Shqipërën që të përforconte shtetin e së drejtës, të promovonte një transformim rrënjësor të sistemit gjyqësor dhe të përmirësonte qeverisjen ekonomike. Ndër kërkesat kryesore, BE-ja theksonte rëndësinë e rritjes së transparencës, uljes së politizimit të institucioneve dhe zbatimit të mekanizmave që garantonin një drejtësi të paanshme dhe efikase. Përveç këtyre, kërkohej krijimi i një mjedisi ekonomik më të favorshëm për investimet e huaja, që përfshinte mbrojtjen e pronës private dhe thjeshtimin e procedurave burokratike, elemente këto thelbësore për tërheqjen e kapitaleve dhe nxitjen e zhvillimit.

Integrimi evropian përfaqësonte një sfidë të jashtëzakonshme, që përfshinte jo vetëm reforma ligjore dhe institucionale, por edhe një ndryshim të thellë kulturor dhe social. Kapërximi i dekadave të praktikave burokratike të paefektshme dhe të ngulitura në mentalitete të errëta kërkonin një angazhim të konsiderueshëm për të promovuar një brez të ri liderësh të aftë për të vepruar sipas standardeve evropiane. Me këtë qëllim, iniciativa si programi “LEAD Albania”, i promovuar nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF), synonin të formonin profesionistë të rinj me kompetenca moderne dhe një vizion strategjik të orientuar nga parimet evropiane. Paralelisht, fushata edukative në shkolla dhe universitete synonin të ndërgjegjësonin brezat e rinj mbi vlerat e transparencës, përgjegjshmërës dhe pjesëmarrjes qytetare, duke hedhur themelet për një shtetësi aktive dhe të vetëdijshme.

Lufta kundër korrupsionit mbetej një nga pengesat më të mëdha për zhvillimin ekonomik dhe social të Shqipërës. U nërmorrën iniciativa të ndryshme inovative për të trajtuar këtë problematikë, duke përfshirë krijimin e agjencive të pavarura monitorimi dhe zbatimin e instrumenteve dixhitale për të minimizuar kontaktin e drejtpërdrejtë midis qytetarëve dhe funksionarëve publikë, duke reduktuar në këtë mënyrë rrezikun e praktikave korruptive. Ndër rezultatet më të prekshme, portali e-Albania u dallua për dixhitalizimin e mbi 120 shërbimeve publike, duke kontribuar në një ulje prej 30% të kohës së përpunimit të kërkesave administrative dhe duke përmirësuar ndjeshëm aksesin e qytetarëve në shërbime. Këto mjete gjithashtu rritën gjurmueshmërinë e operacioneve burokratike, duke përfaqësuar një hap thelbësor drejt një administrate publike më transparente dhe efikase. Megjithatë, progresi nuk ishte pa pengesa: rezistencat politike të brendshme dhe rrjetet e konsoliduara klienteliste përfaqësonin barriera të vazhdueshme, ndërsa ndryshimi kulturor kërkonte kohë të gjatë për të qenë plotësisht i asimiluar.

Pavarësisht vështirësive, Shqipëria vazhdonte me vendosmëri rrugën drejt afrimimit me Bashkimin Evropian, e vetëdijshme se anëtarësimi përfaqësonte jo vetëm një objektiv politik, por edhe një mundësi të jashtëzakonshme për të përshpejtuar modernizimin e vendit. Reformat e nërmarra dëshmonin përkushtimin e qeverisë për të ndërtuar një të ardhme të bazuar mbi vlerat evropiane të demokracisë, drejtësisë dhe zhvillimit të qëndrueshëm. Për më tepër, integrimi evropian perceptohej si një mjet për të forcuar pozicionin gjeopolitik të Shqipërisë në rajonin ballkanik, duke promovuar një bashkëpunim më të ngushtë me vendet fqinje dhe duke kontribuar në stabilitetin rajonal. Edhe pse rruga mbetej komplekse dhe e vështirë, progresi i arritur përfaqësonte një sinjal të prekshëm të vullnetit të vendit për të kapërxyer sfidat historike dhe për të realizuar një transformim të thellë dhe të qëndrueshëm.

Fundi i viteve ’90 përfaqësoi për Shqipërinë një pikë kthese historike, duke shënuar fillimin e një periudhe të karakterizuar nga sfida multidimensionale, por edhe nga mundësi për transformim të thellë. Pas kalimit të krizave dramatike të vitit 1997—që kishin paralizuar vendin në planin politik, ekonomik dhe social—Shqipëria u përfshi në një proces kompleks të rindërtimeve institucionale, të drejtuara nga nevoja për të rivendosur besimin e popullsisë dhe për të riparuar strukturën socio-ekonomike të dëmtuar rëndë.

Duke hyrë në mijëvjeçarin e ri, vendi përballonte sfidat me një sens të ripërtërë të vendosshmërës dhe shprese. Kalimi drejt një demokracie funksionale dhe një shoqërë më të drejtë, ndonëse ende i paplotë, përfaqësonte objektivin kryesor. Ndër vështirësitë më të rëndësishme renditeshin lufta kundër korrupsionit endemik, reduktimi i pabarazive të thella ekonomike dhe përmirësimi i infrastrukturës bazë, elemente thelbësore për tërheqjen e investimeve të huaja dhe nxitjen e një rritjeje ekonomike të qëndrueshme. Pavarësisht përmasave të vështirësive, qëndresa dhe aftësia për të përshtatur e popullit shqiptar sinjalizonin një vullnet kolektiv për të ndërtuar një të ardhme më të mirë. Aspirata evropiane shërbeu si një forcë shtytëse për progres, duke i ofruar vendit një kornizë vlerash dhe operative për të orientuar rrugën e reformave.

Kapërkimi i vështirësive që kishin karakterizuar dekadën e mëparshme nuk u zhvillua si një proces linear. Efektet e krizës së vitit 1997 vazhduan të rëndonin mbi institucionet, duke i lënë të brishta dhe të paafta për të përgjigjur siç duhet sfidave që lindnin. Ekonomia, në të njëjtën kohë, luhatej midis sinjaleve të rimëkëmbjes dhe rrezikut të pasigurisës së re, ndërsa tensionet politike të brendshme, të ushqyera nga përçarjet mes partive dhe një trashëgimi korrupsioni sistemik, e komplikonin më tej situatën. Fluksi i refugjatëve nga Kosova shtoi një nivel shtesë kompleksiteti, duke vënë në provë burimet e kufizuara kombëtare dhe duke intensifikuar nevojën për mbështetje ndërkombëtare. Reformat institucionale kërkuan një angazhim politik të vendosur dhe ndërhyrjen e drejtpërdrejtë të aktorëve të jashtëm, që ofruan ndihmë teknike dhe financiare, por edhe një mbikëqyrje të vazhdueshme për të garantuar zbatimin e masave të dakordësuara.

Lufta kundër korrupsionit përfaqësoi një nga prioritetet më urgjente, e perceptuar si pengesa kryesore ndaj zhvillimit dhe stabilitetit të vendit. Megjithatë, përpjekjet në këtë drejtim shpesh u frustronin nga një sërë rezistencash strukturore dhe kulturore. Rrjetet klienteliste, të ngulitura thellë në shoqëri dhe në aparatin shtetëror, vazhduan të ndikonin negativisht në transparencën administrative, ndërsa mungesa e burimeve të përshtatshme për të garantuar zbatimin e ligjeve kundër korrupsionit kufizoi efektivitetin e politikave të miratuara. Këtyre vështirësive iu shtuan paqëndrueshmëria politike dhe ndryshimet e shpeshta në drejtimin e institucioneve, që pengonin vazhdimësinë e iniciativave dhe ngadalësonin krijimin e një kulture administrative të bazuar në ligjshmëri. Brishtësia e sistemit gjyqësor, e karakterizuar nga një mungesë pavarësie dhe nga paefikasitë strukturore, përfaqësonte një pengesë tjetër për progresin, duke e bërë të vështirë për të shndërruar ambiciet reformuese në rezultate konkrete.

Paralelisht, Shqipëria nërmori një sërë intervenimesh strategjike të orientuara drejt përmirësimit të infrastrukturës së saj, të njohura si elemente thelbësore për të nxitur rritjen ekonomike dhe për të favorizuar integrimin rajonal. Projekte modernizimi të transportit, duke përfshirë ndërtime rrugësh dhe rehabilitimin e porteve, synonin ta shndërronin vendin në një nyje kyç për lidhjet mes Ballkanit dhe Evropës Perëndimore. Këto përpjekje infrastrukturore shoqëroheshin nga një vëmendje në rritje ndaj qëndrueshmërisë mjedisore, me politika të orientuara drejt mbrojtjes së burimeve natyrore dhe promovimit të turizmit si sektor kyç për zhvillimin ekonomik.

Integrimi evropian mbetej objektivi qendror i politikës së jashtme shqiptare. Hapja e negociatave për anëtarësimin në Bashkimin Evropian përfaqësonte jo vetëm një njohje të progresit të arritur, por edhe një stimul për të konsoliduar më tej rrugën e reformave. Megjithëse rruga drejt anëtarësimit ishte plot pengesa, agjenda evropiane ofronte një drejtim të qartë dhe një kornizë referimi për të orientuar vendimet politike, duke inkurajuar njëkohësisht një bashkëpunim më të madh rajonal dhe ndërkombëtar. Në fund të viteve ’90, themelet e vendosura dëshmonin përkushtimin e vendit për të ndërtuar një të ardhme më të qëndrueshme dhe të prosperuar, në përputhje me aspiratat e brezave të tij të tashmë dhe të ardhshëm.

Bibliografi

Vlora, Ismail Kemal Bey. Memorie. A cura di Nermin Falaschi, Noi pubblicisti, 1978.

Salleo, Ferdinando. Albania: un regno per sei mesi. Sellerio editore, 2000.

Lopez, Beppe. Il principe nel groviglio. Zines, 2009.

Vaina, Eugenio. Albania che nasce. Francesco Battiato editore, 1914.

Frashëri, Kristo. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë. Pubblicazione del Ministero dell'Educazione e della Cultura, 1957.

Biagini, A. F. Storia dell'Albania contemporanea: Dagli illiri all’Impero ottomano, dall’indipendenza alla dittatura di Enver Hoxha ai giorni nostri. Bompiani, 2021.