Shqiptarët e Italisë në Sicili[1]

Në Sicili, që nga shekulli XV, ekziston një diasporë e gjuhës shqipe nga Gadishulli Ballkanik, e vendosur në komunat e Palermos si Hora e Shqiptarëve (Piana degli Albanesi), Kundësha (Contessa Entellina), Munxifsi (Mezzojuso), Pallaci (Palazzo Adriano) dhe Shën Kristina e Gjelës (S. Cristina Gela). Sot, ky komunitet numëron mbi 20,000 arbëreshë të famullisë së Shën Nikollës së Grekëve te Martorana në kryeqytetin e ishullit.

E organizuar si një Eparki autonome që nga viti 1937, kjo etni përbën një ishull gjuhësor dhe kulturor të veçantë që tërheq vëmendjen e turistëve dhe studiuesve. Shqiptarët e Sicilisë janë integruar plotësisht në shoqërinë, kulturën dhe ekonominë e vendit të tyre të adoptuar, por kanë ruajtur me fanatizëm gjuhën, zakonet dhe traditat e tyre, veçanërisht besimin e tyre fetar greko-bizantin që kalon nga një brez në tjetrin. Arbëreshët e Sicilisë kanë ruajtur ndër shekuj ndjenjën e ndërtimit rreth Peshkopit të Eparkisë, të njohur nga ta si udhëheqës karizmatik, një popull dhe një Kishë kombëtare dhe lokale e themeluar në tokën italiane, por e mbështetur nga Lindja me historinë e gjatë dhe të lavdishme të përbashkët.

Kostumi tradicional i grave sikulo-shqiptare

Kisha e tyre etnike është tërësisht bizantine në hierarkinë e shenjtë dhe ritin e saj, e ndërthurur në territorin e Kishës Latine të Perëndimit. Edhe pse përballen me sfida të kohëpaskohshme, pa tradhtuar kurrë karakteristikat e tyre të veçanta lindore, ata sot po bëhen gjithnjë e më të vetëdijshëm për rëndësinë e mbajtjes gjallë të traditës së tyre jo vetëm për të mbijetuar, por edhe për të luajtur një rol të rëndësishëm dëshmie dhe kujtimi që promovon kontakte dhe mirëkuptim për një bashkim të plotë ndërmjet Kishës Katolike dhe Kishave Ortodokse.

Java e Madhe

Ritet e “Java e Madhe”, java që i paraprin menjëherë Pashkës, mbahen në përputhje të plotë me traditën e Lindjes Bizantine. Liturgjitë madhështore zhvillohen mes aromës së temjanit, nën vështrimin e mahnitur të ikonave të mrekullueshme, të vjetra dhe moderne, shumica e të cilave janë të frymëzuara nga arti bizantin i Kretës dhe zbukurojnë kishat e tyre. Kori i grave dhe i të rinjve, të veshur me kostume luksoze prej mëndafshi të qëndisura me ar, shoqërojnë me meloditë e tyre solemne, tipike të vendeve të Gadishullit Ballkanik nga ku kanë origjinën ritualet e tyre të Pashkëve.

Gratë shqiptare në kostumin e tyre karakteristik.

Pjesëmarrja në ceremonitë e “Java e Madhe” jo vetëm që sjell në mendje praninë bizantine që ka karakterizuar për një mijëvjeçar jetën shpirtërore dhe kulturore të Sicilisë, por ofron gjithashtu përvojën e ritetve që vazhdojnë të mbahen sot ashtu siç zhvillohen në vendet e Lindjes së Krishterë.

Pashkët në Horën e Shqiptarëve

Rikthimi i Pashkëve sipas ritit tradicional bizantin është karakteristikë e Horës së Shqiptarëve, kolonia më e rëndësishme e themeluar nga shqiptarët në shekullin XV. Liturgjia në gjuhën greke, e vlefshme për detyrimin e ndjekjes së Meshës së Shenjtë, kryhet me paramentet madhështore prej ari dhe argjendi nga Peshkopi dhe priftërinjtë e Eparkisë në katedralen e Shën Dhimitrit; veçanërisht tërheqëse janë këngët tradicionale, nostalgjike por solemne, që janë ende të gjalla në Patriarkanën e Kostandinopojës.

Pas përfundimit të ritit të shenjtë, grupi i grave të vendit, të veshura me kostume të shekullit XV që ringjallin shkëlqimin e veshjeve të oborrit të Bizantit të Kastriotëve, parakalojnë në rrugë ku, në sheshin përballë kishës së Odigitria, zhvillohet ceremonia e bekimit të vezëve të kuqe simbolike.

Funksionet Pashkale në Kundësha

Kundësha është një fshat në luginën e Belices, në qendër të Sicilisë Perëndimore, i themeluar në vitin 1450 nga ushtarët shqiptarë; banorët ruajnë ende gjuhën dhe traditat shqiptare dhe shumë ndjekin ritin greko-bizantin, edhe pse janë të gjithë katolikë. Në Kundësha mund të shohësh gjithashtu gjurmë të historisë dhe artit të lashtë: Rocca Entella (një qytet i lashtë i themeluar nga Elimët, një popull prehistorik), Kalaja e Kaltamaut (e themeluar nga Saracenët) dhe Abacia e Shën Mërisë së Pyllit (ndërtuar sipas projektit të Vanvitellit).

Gjatë festimeve të Pashkëve, tre famullitë lokale organizojnë së bashku "Funksionet e Pashkës", një shfaqje teatrale që përfaqëson Vdekjen dhe Ringjalljen e Krishtit. Në fund të Mesjetës, një frymë e re e krishterë lindi në të gjithë Evropën, që solli përfaqësime biblike për të shoqëruar festimet fetare (si Mistery Plays në Angli). Këto tradita vazhdojnë edhe sot në Sicili (Misteret e Trapanit ose Funksionet e Kundëshës).

Procesi i Krishtit përpara Pilatit.

Misteret (një term që sjell në mendje edhe "Mestieri") interpretohen përmes paradës së karrocave me statuja që paraqesin episode biblike, ndërsa Funksionet janë një shfaqje teatrale që përfaqëson Vdekjen e Krishtit. Quhen kështu sepse përfaqësojnë iluzionin e realitetit që ndodhi 20 shekuj më parë dhe që ende sot përputhet me orarin e funksioneve të shenjta në kishë.

Protagonistët që përfaqësojnë personazhet janë banorë të thjeshtë që për këtë rast lënë mënjanë rolet e tyre të përditshme në shoqëri për të interpretuar Krishtin, ushtarët, priftërinjtë, etj. Dikur, zgjedhja e aktorëve mbështetej në profesionet e tyre, ndërsa sot vlerësohet kryesisht aftësia e tyre e interpretimit. Aktualisht, Vdekja e Krishtit paraqitet në versionin e "Rikthimi i Adamit", një vepër e Filippo Orioles e shkruar në vitin 1750.