Athleta Christi: Gjergj Kastrioti Skënderbeu

Elton Varfi

Në Luftë Kundër Sulltanit

Sapo sulltani mësoi për vdekjen e Papës dhe përfundimin e kryqëzatës, ai vendosi të sulmojë Gjergj Kastriotin në një moment kur komandanti kishte një rënie të forcave të tij. Ballaban Pasha, një renegat shqiptar dhe ekspert i territorit, u nis me një ushtri të fortë prej 18,000 burrash me urdhrin e saktë për të mposhtur Gjergj Kastriotin. Ballaban Pasha, biri i një bariu, nëse nuk do të ishte dërguar si fëmijë në oborrin turk dhe rekrutuar ndër jeniçerët, dhe nëse nuk do të kishte arritur falë vlerës së tij gradat më të larta të ushtrisë, do të kishte shërbyer një njeri që nuk e konsideronte veten inferior ndaj tij. Mehmeti II ishte mjaft i sigurt se Ballabani do të bënte gjithçka për të shkatërruar bashkëkombësin e tij të urryer.

Nga vepra: M. Barletius – Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis – Roma 1506.

Ai nuk priti ofensivën për të mbrojtur veten dhe për t'u përballur me kundërshtarin, por duke përfituar nga sezoni i mirë, u përpoq të hynte në Shqipëri nga Maqedonia për të synuar Krujën. Por pengesat e terrenit dhe sulmet e vazhdueshme të shqiptarëve lodhën njerëzit e tij më shumë se sa kishte parashikuar, dhe në prill 1465, në Valikardha pranë Ohrit, Kastrioti u përplas me një ushtri turke tashmë të lodhur. Ai sulmoi turqit dhe fitoi, por tetë nga oficerët e tij më të mirë, Moisi Dibra, Gino Musacchio, Musacchio d'Angelina, Biagio Giurizza, Giovanni Perlati, Nicola Erisio, Giorgio Cuca dhe Gino Maneshi, i mbivlerësuan forcat e tyre. Ata harruan urdhrat e sakta të udhëheqësit të tyre, duke u hedhur mes radhëve turke që po tërhiqeshin në mënyrë të rregullt dhe pavarësisht përpjekjeve të tyre të dëshpëruara, u kapën rob. Ballaban Pasha, pasi ishte tërhequr në një vend të sigurt, refuzoi çdo shpërblim për këta njerëz dhe i dërgoi te Mehmeti II, duke ditur që arsyeja e vetme për të gëzuar ishte kapja e oficerëve të Skënderbeut. Sulltani, i vetëdijshëm për prenë e konsiderueshme, harroi disfatën e ushtrisë së tij dhe, pasi i nxiti shqiptarët për 15 ditë të gjata të ndryshonin fenë dhe flamurin më kot, i bëri t'i qëronin gjallë dhe trupat e tyre i hodhi qenve.Kur shqiptarët mësuan për fundin e mjerë të komandantëve të tyre, ata vajtuan duke lënë mjekrat të rriteshin të gjata dhe të pakrehura, ndërsa gratë lartësonin virtytet e martirëve me këngë funerale. Këmbanat binin për ditë të tëra dhe të gjithë betoheshin të hakmerreshin për ta në mënyrën më të tmerrshme. Me urdhrin e Gjergj Kastriotit, ata kaluan në tokat turke, duke i vënë zjarr dhe shpatë, duke lënë vdekje dhe shkatërrim në kalimin e tyre. Beteja e Valikardhës shënoi episodin e parë të kësaj lufte.Sulltani, pavarësisht disfatës, mbante të paprekur besimin në aftësinë e tradhtarit shqiptar, e furnizoi atë me burra dhe e dërgoi të provonte përsëri fatin. Ballaban Pasha u shfaq përsëri në Ohër, Shqipëri, dhe, sipas traditës lindore, dërgoi dhurata te armiku i tij. Gjergj Kastrioti i mbajti ato, duke ia kthyer me një shat dhe një majë plugu për t'i kujtuar tjetrit origjinën e tij fshatare dhe për t'i dorëzuar atij të vetmet mjete që ai mendonte se i përshtateshin atyre duarve. Ballaban Pasha, duke korruptuar rojet në kampet shqiptare në Oranik, sulmoi strehimet në agim, gjithashtu duke përfituar nga mungesa e liderit, i cili ishte në Mezzadio në Dibrën e Epërme. Por shqiptari vigjilent, i paralajmëruar për lëvizjet e armikut të tij, jo vetëm që arriti të kthehej në Oranik në kohë dhe të poziciononte ushtrinë për betejë, por gjithashtu arriti të fshehë një pjesë të kalorësisë së tij, duke ndjekur një plan shumë të zgjuar.Ballaban Pasha, i sigurt se do të surprizonte ushtarët në gjumë, u përball me një ushtri të renditur për luftim, dhe çudia e tij u shndërrua në terror kur pa veten të sulmuar edhe nga mbrapa nga një njësit kalorësish të komanduar nga vetë Gjergj Kastrioti. Për fat të mirë, jo e gjithë ushtria e besuar atij ishte përdorur në betejë dhe falë përforcimeve të mëtejshme, ai u kthye në korrik për herë të tretë, duke kampuar afër Sfetigradit. Gjergj Kastrioti arriti përsëri ta rrethonte dhe ta mposhte, por pagoi një çmim të lartë për fitoren e tij, duke rrezikuar për një qime të vdiste në luftën e ashpër.Deri atë ditë, asnjë betejë nuk ishte luftuar me aq egërsi nga të dy palët. Kurrë nuk ishte parë aq shumë brutalitet në masakrimin e të plagosurve dhe të burgosurve, dhe kurrë Gjergj Kastrioti nuk kishte numëruar aq shumë humbje midis njerëzve të tij. Mehmeti II, duke përfituar nga lodhja e treguar nga ushtria shqiptare, dërgoi menjëherë përsëri në Shqipëri Ballaban Pasha në krye të 24,000 burrave, duke i besuar edhe 16,000 të tjerë një tjetër renegat shqiptar, Jacup Arnauti, në mënyrë që njëri nga drejtimi i Ohrit dhe tjetri nga ai i Beratit të angazhonin Gjergj Kastriotin. Por ky i fundit kishte parashikuar planin strategjik dhe kurthin.

Mbreti i Napolit, gjithmonë i kujdesshëm ndaj popullit shqiptar, lejoi Kastriotin, duke dërguar ndihma të konsiderueshme, të forconte ushtrinë e tij aq shumë të sprovuar. Pavarësisht nga lodhja e njerëzve të tij, duke u mbështetur te forcat e freskëta që shërbenin nën urdhrat e tij, ai zbriti drejt Dibrës me 12,000 burra për të sulmuar Ballaban Pashën para se renegati Arnauti ta detyronte të përballej me një tjetër betejë edhe në frontin tjetër. Fitorja e shqiptarëve ishte e plotë dhe triumfale, por pa e shijuar për shumë gjatë, Gjergj Kastrioti u kthye në hapat e tij pasi mori lajmin se Arnauti po afrohej drejt Tiranës. Ai u përplas me të në Fushën e Kassarëve, duke e vrarë. Dy kapitenët turq numëruan më shumë se 20,000 të vdekur dhe 6,000 të burgosur; të mbijetuarit gjetën shqiptarët të vendosur në çdo kalim për t'i masakruar, dhe lufta e tmerrshme duket se nuk kishte kurrë fund.

Nga vepra: M. Barletius – Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis – Roma 1506.

Papa Pali II, pasardhësi i të ndjerit Papa Piu II, tregoi një shpirt praktik si të gjithë bashkëatdhetarët e tij venecianë, nuk u eksaltua me fitoret e vazhdueshme shqiptare, pavarësisht se nuk festonte Gjergj Kastriotin si mburojën e krishterimit kundër turkut; ai e shihte atë si një pengesë në gjendje të përmbante përhapjen e Islamit. Por ai e dinte se shqiptari, më i dobët në terma të njerëzve dhe mjeteve nëse jo për vlerë, duhej të ndihmohej dhe mbështetej për të garantuar sigurinë e papatit dhe të gjithë krishterimit. Pavarësisht fitoreve të vazhdueshme për të cilat bota e krishterë mburrej, duke i atribuar atij një pjesë të meritës, Gjergj Kastrioti kuptoi përsëri se nëse Perëndimi nuk i ofronte një ndihmë më konkrete në vend të vetëm fjalëve të falënderimit, fati i tij do të ishte i vulosur përgjithmonë. Kolosi turk u riorganizua, duke marrë nga çdo anë e perandorisë së tij të fuqishme ato radhë ushtarësh që supremacia shqiptare i përdorte për t'i asgjësuar.

Siç kishte ndodhur me Piun II, kështu tani me pasardhësin e tij, pavarësisht se nuk mohonin ndihmën e tyre, fuqitë e ndryshme evropiane kërkonin të fitonin kohë, duke shtyrë me pretekste të kota mbështetjen e tyre financiare. Pas gjashtë muajsh negociatash të pafrytshme, Papa ishte shumë i hapur në deklaratën se guvernatorët e qyteteve italiane, edhe pse të vetëdijshëm se po shkonin kundër interesave të tyre, nuk ishin të gatshëm të jepnin ndonjë ndihmë që mund të favorizonte Venedikun. Një ditë Pali II mësoi se Mbreti i Hungarisë, Matthias Corvinus, i cili, pavarësisht marrëdhënieve të mira politike, i donte shumë pak shqiptarët, pa fshehur këtë ndjenjë, heq dorë nga lufta kundër turkut. Pastaj mbërriti në Romë lajmi se nëse do të ishte plotësisht e sigurt nga sulltani, edhe Venediku nuk do të ishte kundër nënshkrimit të paqes me myslimanët.

Ky informacion, megjithatë, nuk ishte plotësisht i saktë. Në gusht 1465, Senati Venecian kishte shkruar te Giosafatte Barbaro, proveditor në Shqipëri, që të shkonte sa më shpejt të ishte e mundur te shqiptari për ta informuar atë se Venediku po shpejtonte të ndërtonte shumë anije për të përballuar flotën që, sipas lajmeve të momentit, po armatoste turku. Në shkurt 1466, ata kishin dhënë 5,000 dukatë në favor të Gjergj Kastriotit për të rekrutuar ushtarë në vend për mbrojtjen e tij. Më 18 mars të atij viti, ata njoftuan Shqipërinë për dërgimin e parave, bombardave, spingardave dhe fuçive të barutit. Papa gjithmonë kishte frikë se nëse Venediku do të braktiste çështjen, Gjergj Kastrioti do të mbetej absolutisht vetëm për të luftuar kundër myslimanëve, me sigurinë se herët a vonë do të duhej të përkulej para atij forcë të mbizotëruar të armëve.

Rrethimi i Dytë i Krujës

Mehmeti II, nga ana e tij, pasi përfundoi me sukses në favor të tij luftërat në Karamania, Rumani dhe More, ishte jashtëzakonisht i vendosur për të mposhtur shqiptarin me atë taktikë force që e kishte bërë zot të Perandorisë Lindore. Në krye të një ushtrie të madhe, ai u nis nga Monastiri për në Ohër. Këtu një pjesë e trupave zbritën përmes Luginës së Drinit të Zi deri në Dibrën e Epërme dhe arritën në Krujë përmes Luginës së Kismos. Pjesa tjetër e trupave, duke kaluar përmes Elbasanit dhe Kalimit të Petrellës, arritën në Tiranë dhe u bashkuan me kontingjentin tjetër nën Krujë.

Ndryshe nga ç'kishte ndodhur në vitet e mëparshme, këtë herë forcat shqiptare nuk u përpoqën të ndalonin atë marshim me përleshje dhe prita. Gjergj Kastrioti, i lodhur nga luftërat e mëparshme, nuk u përpoq të përballej fillimisht me njërën dhe pastaj me tjetrën ushtri, por u mbyll me zgjuarsi në Krujë me pjesën tjetër të trupave gati për betejë. Pak më shumë se 14,000 burra u thirrën për të përballuar goditjen e një prej ushtrive më të fuqishme që kishin pushtuar ndonjëherë atë tokë. Europa nuk e kuptoi se ajo garnizon heroike po mbronte gjithashtu krishterimin kundër Islamit. Mbrojtjet natyrore të qytetit e bënin fortesën të papushtueshme. Gjergj Kastrioti, duke ndjekur taktikën e tij të vjetër, do të shpërthente papritur midis trupave turke, duke përhapur vdekje dhe panik midis tyre, pastaj do të kthehej brenda mureve të forta të kryeqytetit të tij.

Sulltani nuk mundi të qëndronte gjatë ndaj asaj lufte guerile tinëzare. Pas pak kohe, ai la Ballaban Pashën barrën e vazhdimit të rrethimit dhe u nis për në fortesën e Chidnës në Dibrën e Poshtme. Kur mbërriti në Chidna, Mehmeti II e rrethoi atë. Ai arriti ta marrë atë falë tradhtisë së dy shqiptarëve, duke masakruar të gjithë popullsinë e moshuar, gratë dhe fëmijët. Pastaj, duke pasur frikë sezonin e ashpër, u kthye në Kostandinopojë, duke përhapur shkatërrim në rrugën e tij.

Nga vepra: M. Barletius – Historia de vita et gestis Scanderbegi Epirotarum principis – Roma 1506.

Ragusa dërgoi ndihmë për të ndihmuar shqiptarin, por Matthias Corvinus u përmbajt nga çdo ndërhyrje, i gëzuar që furia e Mehmeti II kurseu Hungarinë, i bindur se orët e Krujës ishin të numëruara. Edhe Piero dei Medici qau për fatin e Shqipërisë, duke premtuar ndihmë që nuk arriti kurrë; Papa, i dëshpëruar, duke lutur dhe kërcënuar, kërkoi nga të gjithë princat evropianë të ndihmonin shqiptarin heroik. Venediku ishte i paqartë për mundësinë e angazhimit të plotë në këtë luftë, duke menduar si alternativë të negocionte një paqe që do ta garantonte atë në Adriatik dhe Lindje.

Ndërkohë, Gjergj Kastrioti, duke lënë Krujën te një komandant besnik, papritmas u shfaq në dyert e Romës në mes të dhjetorit 1466.

[...] një turmë e madhe u mblodh në shtëpinë ku ai ishte pritur për të parë me sytë e tyre luftëtarin në të cilin shumë të krishterë kishin vendosur shpresat e tyre. Pamja e tij madhështore, hijeshia e madhe e personit të tij, entuziazmoi plebenë dhe patriciatin, priftërinjtë modestë dhe kardinalët që e pritën me nderime që qyteti nuk kishte njohur për një kohë të gjatë. [1][...]

Papa menjëherë thirri një konsistor sekret, duke deklaruar veten të gatshëm të jepte aq sa mundej pa dëmtuar interesat e kishës, e kërcënuar ndër të tjera nga Mbreti i Napolit, i cili dukej i lirë nga rreziku francez. Gjergj Kastrioti, duke lënë Romën, mori me vete një shpatë, një helmetë, premtimin për 5,000 dukatë dhe shumë letra që do të dërgoheshin te sovranët evropianë që të ishin bujarë në ndihmat që Selia e Shenjtë nuk mund të garantonte.

Skënderbeu shkoi nga Roma në Napoli, ku u prit në Castelnuovo nga Mbreti Ferrante, miku dhe aleati i tij besnik. Përtej 1,500 dukatëve, asgjë më shumë nuk mund të merrej nga Mbreti, sidomos pasi ky i fundit parashikonte një luftë të afërt kundër Papës dhe nuk mund të zbrazte mbretërinë nga ushtarët dhe të varfëronte burimet financiare të shtetit. Udhëtimi në Itali nuk kishte përmirësuar aspak kushtet e mbrojtësit të Krujës.

Ndërsa po i afrohej kryeqytetit të tij, Skënderbeu mësoi se Jonuzi, vëllai i Ballaban Pashës, së bashku me djalin e tij Haidan, po afroheshin drejt qytetit të rrethuar për të bashkuar forcat e tyre të freskëta me ato tashmë të lodhura nga muajt rreth fortesës. Gjergj Kastrioti i sulmoi ata, duke i detyruar të iknin, duke kapur Jonuzin dhe djalin e tij. Kur arriti në Krujë, ai i dëboi turqit nga muret e jashtme të fortesës, duke i treguar Ballaban Pashës nga pjesa më e lartë e saj dy të burgosurit në zinxhirë. Ky i fundit u përpoq të hakmerrej duke urdhëruar një tjetër sulm mbi muret e Krujës. Por ai u gjet i bllokuar midis mbrojtësve të qytetit nga njëra anë dhe njerëzve të Gjergj Kastriotit nga ana tjetër. Ballaban Pasha ra nga dora e Gjergj Lleshit dhe ushtria, e privuar nga udhëheqësi i saj, kaloi nga sulmi në ikje.

Në Kostandinopojë, Sulltani ushqente në zemër një dëshirë të furishme për të shlyer fyerjen e marrë. Pas kohës strikt të nevojshme për riorganizimin e ushtrisë, Mehmeti II u nis përsëri drejt Shqipërisë për të rikthyer famën e tij si luftëtar para Lindjes dhe Perëndimit. Këtë herë, Sulltani nuk synoi drejtpërdrejt Krujën.

Duke u bazuar në përvojën e tij të ashpër dhe i bindur se fortesën mund ta kapte vetëm për mungesë të furnizimeve, ai priti, duke mbyllur të gjitha rrugët përmes të cilave mund të arrinin përforcime të mundshme të burrave dhe furnizimeve. Duke avancuar përgjatë lumit Shkumbin dhe duke lënë garnizone shumë të forta kudo për të eliminuar rrezikun e një sulmi nga pas, ai pushtoi Elbasanin dhe fortifikoi punimet mbrojtëse për t'i përdorur si bazë për operacionet. Ai rindërtoi fortesën e Valmës dhe u nis drejt detit me qëllim për të pushtuar Durrësin, Lezhën dhe të gjitha portet e tjera që përbënin një vend të sigurt për çdo furnizim dhe shpëtim suprem për çdo tërheqje për Shqipërinë.

Por më kot e lodhi veten dhe trupat e tij për dy muaj në fazat e rrethimit të Durrësit. Qyteti rezistoi dhe do të rezistonte për një kohë të gjatë, aq sa me një vendim të shpejtë, Mehmeti II hoqi rrethimin dhe u nis nën Krujë. Sulmet e lëshuara nga Mehmeti II ishin të shumta dhe shumë të përgjakshme. Por edhe këtë herë, pavarësisht se mburrej për përvojën e gjatë si luftëtar, tentativa për të sulmuar fortesën rezultoi e kotë; ai hoqi dorë nga rrethimi për t'u kthyer menjëherë në Kostandinopojë.

Përsëri, Gjergj Kastrioti ishte fituesi. Por shqiptari e dinte se nuk mund ta kapte përfundimisht fitoren. Ajo që ai nuk mund ta dinte ishte se kjo do të ishte beteja e tij e fundit.

Vdekja

Pas tërheqjes së Sulltanit, Gjergj Kastrioti e kuptoi se nuk kishte as artileri dhe as burra në numër të mjaftueshëm për të rrëzuar fortesën e Elbasanit dhe kampin e fortifikuar të Valmës. Ai pa se pavarësisht largimit të Mehmetit II, populli ishte i lodhur, i rraskapitur dhe i tmerruar. Ai kuptoi se loja po vinte ngadalë por pashmangshmërisht drejt fundit. Atëherë i dukej e mençur të thërriste në Lezhë kongresin e Princave për t'u paraqitur atyre dhe rektorit venecian realitetin e trishtuar të fakteve dhe për të kërkuar nga të gjithë një ndihmë adekuate.

Sapo mbërriti në Lezhë, Gjergj Kastrioti ra në një gjendje të ethet, e shkaktuar nga malaria, duke e detyruar të qëndronte në shtrat. Vdekja, e cila e kishte kursyer në njëqind beteja, e priste në kthesë. Sëmundja e mposhti heroin brenda një kohe të shkurtër. Duke vdekur, ai mësoi se një kontingjent turk, duke kaluar malet, po lëvizte drejt Shkodrës. Ai atëherë u përpoq të fitonte me zjarrin e vullnetit, kërkoi armët e tij dhe u hipi mbi kalin e tij. Por ai ra i rraskapitur dhe më në fund i mundur. Rojet u nisën për të përballuar armikun pa komandant, por mbanin flamurin që e përfaqësonte atë aq sa turku mendonte se ishte ende udhëheqësi i pathyeshëm i shqiptarëve, dhe me njoftimin e atij emri, iku në mënyrë të çrregullt nga fusha e betejës.

Vdekja e Skënderbeut. Gdhendje gjermane e shekullit të 16-të. Domani publik.

Skënderbeu, duke agonizuar, u arrit nga lajmëtarë të fitores, të cilët erdhën për t'i ofruar një tribut të fundit ngushëllimi. Atëherë ai donte pranë vetes Princat shqiptarë dhe rektorin venecian, duke i rekomanduar të gjithë që të arrinin një marrëveshje bashkimi që mund të garantonte rezistencën e tyre ndaj Sulltanit. Pastaj ai vdiq. Ishte 17 janar 1468.

Kur hija e vdekjes ra mbi atë fytyrë fisnike, një ankth i tmerrshëm përshkoi familjen dhe të gjithë shqiptarët. Princat, ushtarët dhe populli shkuan në Katedralen e Shën Nikollës, ku u varros mbrojtësi i popullit shqiptar dhe të gjithë ndjenë në zemër parashikimin se me atë trup mortal, liria e atdheut gjithashtu zbriste në varr.

Vdekja e Gjergj Kastriotit shënoi në fakt fundin e Shqipërisë. Mbreti i shqiptarëve nuk luftoi vetëm për të mbrojtur Shqipërinë nga osmanët, por për 25 vjet ai mbrojti dhe mbrojti efektivisht edhe Evropën nga rreziku islamik. Për të kuptuar se çfarë mund të ishte një Evropë nën sundimin Osman, mjafton të referohemi në historinë e Shqipërisë në 500 vitet pas vdekjes së Skënderbeut.

[...] Toka ka njohur peshën e zgjedhës, por zgjedha nën të cilën ranë popujt ballkanikë është e vështirë për t'u imagjinuar. Ishte një rrotullim i ngjashëm me atë të titanëve në ferr. Një natë që zgjati qindra vjet dhe brenda së cilës lindnin dhe vdisnin breza të tëra të verbër. Sikur për një ekuilibër të ligë të gjërave por me pole të kundërta me logjikën e përparimit, gjithë ai shkëlqim i lashtë u mbulua nga terrori i sunduesve të pashembullt në errësirë, injorancë dhe prapambetje. Trauma psikologjike e pësuar nga popujt ballkanikë është e paimagjinueshme. Popuj që imagjinonin jetën e tyre në tre dimensione—zonën e vdekjes, jetën reale, sferën qiellore—papritmas u mutiluan nga gjithçka e lartë dhe shpirtërore. Kjo ishte si të humbje qiellin[2] [...] çfarë ndodhi me princat grekë me persët u përsërit 20 shekuj më vonë, por këtë herë nga të gjithë princat ballkanikë[3] [...] Kështu, në fillim, bënë deklarata dhe premtime, duke menduar lehtë që nuk do t'i mbanin. Më vonë, ata hoqën dorë nga emrat e tyre, dhe me emrat, disa gjithashtu hoqën dorë nga feja e tyre. Në këtë çmenduri, dalloheshin kontët, baronët kokëfortë shqiptarë, që ndryshuan emrat e tyre të bukur Gjergj, Gjon, Pal në Mehmet, Ali dhe ndryshuan titujt e kontit dhe dukës në pasha dhe vezir, si të ishte një lojë. Por ishte pikërisht ajo lojë që i bëri të rrëzoheshin. [...]

Bibliografi:

Historia e Skënderbeut nga Marin Barleti. Tiranë 1968.

Shqipëria dhe Princi Skënderbeg nga F. Cuniberti, Roux Frassati e C° Editori, Torino 1898.

Historia e Skënderbeut nga Fan S. Noli (versioni nga Francesco Argondizza), Romë 1924.

Skënderbeu nga Alessandro Cutolo, Milano 1940.

[1] Alessandro Cutolo, Skënderbeu, Milano 1940.

[2] Ismail Kadare, Eschilo il gran perdente, Edizioni Controluce.

[3] Kur Ismail Kadare shkruan "popujt dhe princat ballkanikë," ai natyrisht përshkruan situatën shqiptare nën sundimin turk.