*dies Solis në latinisht do të thotë dita e diellit

Fatmir Iliazi

Leggi l'articolo in italiano

Ndërsa emri ditë/day në gjuhën shqipe, sipas Vladimir Orel, vjen nga proto-shqipja *dīti, e cila vjen nga proto-indo-evropianja *díHtis.

Fjala shqipe *ditë/day është e lidhur me fjalën angleze *tide, e cila vjen nga anglishtja e vjetër tīd ("koha"), nga proto-germanishtja *tīdiz ("koha"), nga proto-indo-evropianja *déh₂itis ("koha"), nga proto-indo-evropianja *deh₂y- ("për të ndarë").

Ndërsa *deis dhe *day nga gjuhët latinisht dhe anglisht-germanisht janë forma të ndryshme në krahasim me fjalët e tyre për *diell, përkatësisht Solis, Sun-Sonne, fjala shqipe *ditë /day ka një formë shumë të afërt me fjalën *diell/sun.

Ne po merremi me konceptet primitive të dritës, ditës, kohës, dhe ndarjes së kohës, dhe lidhjen universale të këtyre njësive gjuhësore me shkakun e këtij fenomeni, diellin. Mendoj se këto njësi të gjuhës së parë indo-evropiane u krijuan mbi bazën e cilësive të shumta të objektit të quajtur *Diell.

Fillimisht analizojmë me Solis.

Pse latinishtja *deis nuk është e lidhur me formën e emrit të saj për diellin?

Solis nuk përputhet me formën nominale deis/day. Ndërsa deis në latinisht përputhet me formën e ditës dhe diellit në shqip?

Latinishtja *deis është qartazi një huazim nga gjuha shqipe *diell, ku kemi vetëm një zëvendësim të *l me *s, gjë që nuk ndodh në botën reale të transformimeve fonetike.

Ajo është pa dyshim e derivuar nga fjala e gjuhës shqipe *diell, por zëvendësimi i *l me *s ka ndodhur, mendoj, si një shtesë artificiale nga shkrimtarët e kishës, duke krijuar një dallim me fjalën e vjetër duke shtuar një prapashtesë të re s, një shtesë shumë më vonë në kohën kur shkrimtarët e kishës po krijonin gjuhë të reja nga gjuha e parë e ruajtur në gjuhën shqipe.

Statujë e një Dioskuri me një qeleshe që ngjason me traditën shqiptare, zbukuruar me një simbol dielli.

Pyetja e dytë që lind rreth kësaj teme:

A është e mundur që të gjitha këto gjuhë të jenë të derivuara nga një gjuhë e parë?

Etimologjia e këtyre fjalëve mund të shkojë edhe më larg gjeografikisht, dhe mund të lidhet gjithashtu me rrënjën Vedic *svar që do të thotë të shkëlqejë, dhe Sanskritisht svaryas (më vonë sûryas) = diell, fjalën hebraike për diell sheh-mesh, etj.

Kemi gjithashtu mbiemrin "grek" σείριος (séirios) = ndriçim, që poetët e lashtë të kohës e përdornin për të i atribuar diellit (ὁ Σείριος = ai që shkëlqen).

Shumë fjalë në greqisht, latinisht dhe shumica e gjuhëve të tjera europiane rrjedhin nga një gjuhë e parë, por cila është ajo gjuhë?

Gjuha sanskrite? Gjuha latine? Gjuha e lashtë "greke"? Proto-germanishtja? Proto-sllavishtja?

Mendoj se këto gjuhë nuk janë të lidhura drejtpërdrejt me gjuhën e parë nënë të këtyre njësive gjuhësore; ato janë gjuhë shumë të reja dhe dyshoj fort se janë gjuhë artificiale të konstruara nga sekretariatet e kishave përkatëse gjatë Mesjetës së hershme.

Ndryshe nga gjuhët e lashta të studiuara, si gjuha tokariane, hitite, të cilat kanë vdekur për mijëra vjet, gjuha shqipe është një gjuhë e lashtë që është ende gjallë; ajo ka mbijetuar vazhdimisht për të paktën 7500 vjet. Gjuha shqipe kurrë nuk është studiuar nga kjo pikëpamje.

Gjuha shqipe është dera drejt gjuhës së parë, nga e cila gjuhëtarët ende kanë shumë për të mësuar.

Në shpjegimet e origjinës së emrit diell, kam argumentuar lidhjen logjike të diellit me ditën, me dritën, si dhe me ndarjen e kohës në ditë dhe natë.

Në shikimin e unitetit krijues të gjuhës së parë, kemi:

DIELL-DIT-DRIT-DA

SUN-DAY-LIGHT-DIVIDE.

Dielli është objekti që krijon ditën, dritën dhe ndarjen e saj rrethore që sjell çdo ditë të re. Janë elementët e këtij emri Unë (drita) në lëvizjen e tij EL me simbolin pikto D që kanë krijuar konceptin e ditës/day, që në një dimension tjetër dhënës-kuptimi jep edhe konceptin e ndarjes së kohës, jetës njerëzore, lindjes, vdekjes, që është burimi gjuhësor i fjalëve që kemi sot rreth kohës dhe elementeve gjuhësore të lidhura me të.

Përfundim:

*Dies, *tīd, *day, *díHtis, *deh₂y, etj. vijnë nga fjala rrënjë e gjuhës së Vjetër Shqipe *diell.

Nga ana tjetër, po shqyrtoj edhe fjalën e vjetër "greke" σείριος, e cila është gjithashtu e lidhur me diellin:

σείριος

SEIRIOS=

SEIRI=OS mbarim më vonë

THEIRI=S>TH

THEILI=R>L

DEILI=TH>D

DIELLI

Nga ana tjetër, *sirios është shumë afër me fjalën shqipe për sy *sy, syri në dialektin Geg, siri në dialektin Tosk.

A janë sytë semantikisht të lidhur me diellin?