Kapitulli 4: Pushtimi Italian dhe Gjerman i Shqipërisë dhe Rezistenca (1939-1944)

Kapitulli 4

Pushtimi Italian dhe Gjerman i Shqipërisë dhe Rezistenca (1939-1944)

Elton Varfi

Ndërmjet viteve 1939 dhe 1944, Shqipëria përjetoi një nga periudhat më komplekse dhe shkatërrimtare të historisë së saj bashkëkohore, e shënuar nga pushtimet e fuqive fashiste dhe nga lindja e një rezistence popullore që do të transformonte thellësisht strukturën politike dhe sociale të vendit. Ky kapitull ofron një analizë të detajuar të dinamikave të pushtimit italian dhe gjerman, shpërbërjes së monarkisë dhe rolit vendimtar të lëvizjes së rezistencës shqiptare, duke eksploruar ndikimet afatgjata të këtyre ngjarjeve në ndërtimin e identitetit kombëtar dhe sistemit politik të periudhës pas Luftës së Dytë Botërore.

Pushtimi Italian dhe Fundi i Monarkisë

Më 7 prill 1939, Italia fashiste, e udhëhequr nga Benito Mussolini, pushtoi Shqipërinë, duke i dhënë fund pavarësisë së vendit dhe përvojës së shkurtër monarkike të mbretit Zog I, i cili u detyrua të largohej në mërgim. Pushtimi ishte rezultat i një strategjie të kahershme për të zgjeruar ndikimin italian në Ballkan, për të konsoliduar kontrollin mbi Adriatikun dhe për të krijuar një pikë strategjike për fushata të ardhshme zgjerimi. Rezistenca e ushtrisë shqiptare ishte e kufizuar, jo vetëm për shkak të disproporcionit të forcave, por edhe për mungesë përgatitjeje dhe koordinimi. Brenda pak ditësh, portet e Durrësit, Vlorës dhe qendra të tjera strategjike u pushtuan, dhe Shqipëria u aneksua zyrtarisht nga Italia si pjesë e një unioni personal nën kurorën e Viktor Emanuelit III.

Më 7 prill 1939, trupat italiane zbarkuan në Durrës, duke shënuar fillimin e pushtimit të Shqipërisë. Operacioni, i mbështetur nga një flotë e madhe detare dhe ajrore, përfaqësonte një moment kyç për zgjerimin e regjimit fashist në Ballkan.

Qëllimi i Italisë ishte të integronte Shqipërinë në sferën e saj të ndikimit përmes një procesi italianizimi dhe kolonizimi të detyruar. Barrierat doganore midis dy vendeve u eliminuan shpejt, dhe institucionet shqiptare u zëvendësuan me struktura qeveritare të modeluara sipas parimeve të fashizmit italian. Arsimi u italianizua: shkollat filluan të mësonin gjuhën, historinë dhe kulturën italiane, dhe u krijuan organizata rinore si “Giovani Fascisti” për të përhapur ideologjinë fashiste te brezat e rinj shqiptarë. Në aspektin infrastrukturor, Italia investoi në ndërtimin e rrugëve, hekurudhave dhe urave, por këto zhvillime kishin një qëllim të dyfishtë: të përmirësonin nxjerrjen dhe transportin e burimeve natyrore drejt Italisë dhe të lehtësonin kontrollin e territorit. Burimet strategjike, si nafta, kromi dhe druri, u shfrytëzuan intensivisht për të mbështetur përpjekjet luftarake të Italisë fashiste.

Pushtimi italian solli një transformim të thellë të kornizës politike. U krijua një Këshill Korporativ Fashist që zëvendësoi parlamentin shqiptar, dhe menaxhimi i pushtetit lokal iu besua funksionarëve italianë ose mbështetësve të tyre, duke kufizuar maksimalisht çdo formë autonomie. Menaxhimi i centralizuar dhe sistemi kolonialist promovuan një shfrytëzim sistematik të burimeve ekonomike në dobi të Italisë, duke e varfëruar më tej popullsinë shqiptare. Pakënaqësia u rrit veçanërisht në zonat rurale, ku fshatarët u detyruan të furnizonin trupat pushtuese me ushqime, duke shkaktuar situata urie dhe duke rritur hendekun midis të pasurve dhe të varfërve.

Pushtimi italian nuk ishte vetëm një pushtim territorial, por edhe një fushatë ideologjike për të transformuar shoqërinë shqiptare në një zgjatim të regjimit fashist. Përpjekjet për italianizim nuk u kufizuan vetëm te institucionet shtetërore dhe shkollore, por synuan të ndikonin në çdo aspekt të jetës publike dhe private, nga ekonomia deri te kultura. Autoritetet fashiste u përpoqën të kooptonin elitat lokale duke u ofruar atyre pozicione pushteti brenda administratës së re, ndërsa popullsia rurale mbante barrën e politikave të sekuestrimit dhe shfrytëzimit bujqësor. Ky proces solli një rezistencë të përhapur, e cila u manifestua jo vetëm përmes lindjes së lëvizjeve të organizuara, por edhe me forma rezistence të përditshme, si refuzimi për të bashkëpunuar dhe mbështetja pasive për grupet partizane.

Rezistenca kulturore ndaj pushtimit italian ishte domethënëse. Popullsia shqiptare, thellësisht e lidhur me identitetin e saj kombëtar, reagoi me një formë rezistence pasive, duke refuzuar të asimilohej. Shumë liderë fetarë dhe komunitarë iu kundërvunë aktivisht bashkëpunimit me autoritetet fashiste, ndërsa figura e mbretit Zog, megjithëse në mërgim, mbeti për shumë njerëz një simbol rezistence dhe shprese për një të ardhme pa pushtim të huaj. Kjo rezistencë kulturore përfaqësonte një burim të rëndësishëm kohezioni për një popullsi që, megjithëse e ndarë gjeografikisht dhe shoqërisht, ndante një kundërshtim të përbashkët ndaj pushtimit të huaj. Për më tepër, shtypja e kulturës kombëtare nga regjimi fashist vetëm sa forcoi identitetin shqiptar, duke nxjerrë në pah poetë, shkrimtarë dhe artistë që përdorën veprën e tyre si mjet proteste.

Rezistenca Shqiptare dhe Bashkëpunimi me Lëvizjet e Ballkanit

Që në fazën e parë të pushtimit italian, filluan të formoheshin bërthama rezistence spontane, të përbëra kryesisht nga fshatarë dhe grupe të vogla nacionalistësh. Megjithatë, vetëm në vitin 1941, me krijimin e Partisë Komuniste Shqiptare, rezistenca mori një formë të organizuar dhe të koordinuar. Partia Komuniste arriti të mobilizojë pjesë të gjera të popullsisë, duke e kthyer rezistencën në një lëvizje popullore me synimin jo vetëm të dëbonte pushtuesit, por edhe të krijonte një strukturë të re politike. Operacionet e gueriljeve u planifikuan dhe u zbatuan me sofistikim të shtuar, duke u përqendruar në objektiva strategjike si linjat hekurudhore, infrastrukturat e komunikimit dhe depot e municioneve. Taktika kryesore konsistonte në sulme të shpejta dhe të papritura, të ndjekura nga tërheqje të menjëhershme në zonat malore, ku partizanët gjenin strehë dhe mbështetje nga popullsia lokale.

Guerilja shqiptare karakterizohej nga njohuria e thellë e terrenit dhe aftësia për të shfrytëzuar mjedisin malor në avantazhin e saj. Ky qasje u tregua veçanërisht efektive kundër një armiku më të pajisur, por më pak të mësuar me kompleksitetin e peizazhit shqiptar. Rezistenca, për më tepër, mbështetej në një rrjet komunikimi mirë të strukturuar që përfshinte tërë komunitetet. Fshatrat, pavarësisht nga represionet e rënda, shpesh ishin qendra logjistike të rezistencës, duke ofruar ushqim, informacion dhe strehë. Pjesëmarrja e komuniteteve lokale e bëri rezistencën një fenomen vërtet popullor, që tejkalonte ndarjet sociale dhe gjeografike dhe bashkonte popullsinë në një përpjekje të përbashkët kundër pushtimit të huaj.

Një element dallues i rezistencës shqiptare ishte pjesëmarrja e grave, të cilat luajtën një rol themelor si në mbështetjen logjistike ashtu edhe në luftimet aktive. Gratë shqiptare jo vetëm transportuan armë dhe ilaçe, por morën pjesë aktivisht në veprimet e gueriljeve, shpesh duke u treguar udhëheqëse të afta në njësitë lokale. Pjesëmarrja e tyre ndihmoi në thyerjen e barrierave tradicionale gjinore, duke hedhur bazat për një rol më aktiv të grave në shoqërinë shqiptare të periudhës pas Luftës. Shumë prej tyre, më vonë, u bënë figura të spikatura në administratat lokale dhe lëvizjet politike, duke kontribuar në transformimin shoqëror të vendit. Prania e grave në rezistencë ishte një aspekt revolucionar i luftës, pasi rishikonte rolet gjinore brenda një shoqërie tradicionalisht patriarkale, duke shënuar një ndryshim të thellë që do të ndikonte brezat e ardhshëm.

Lëvizja e rezistencës shqiptare nuk veproi në izolim. Një nga karakteristikat kryesore të saj ishte bashkëpunimi i ngushtë me forcat e tjera antifashiste në Ballkan, veçanërisht me partizanët jugosllavë. Kjo aleancë transnacionale mundësoi një koordinim më të mirë të operacioneve të gueriljeve dhe qasje në burime dhe furnizime të ofruara nga Aleatët. Bashkëpunimi midis partizanëve shqiptarë dhe atyre jugosllavë nuk ishte pa vështirësi, sidomos për shkak të tensioneve historike etnike dhe politike, por armiku i përbashkët arriti të krijojë një sinergji të përkohshme. Konferenca e Pezës, në shtator 1942, përfaqësoi një moment themelor për konsolidimin e rezistencës shqiptare: gjatë kësaj konference, grupe të ndryshme antifashiste vendosën të bashkonin forcat nën Lëvizjen Nacional-Çlirimtare, të udhëhequr nga Partia Komuniste dhe Enver Hoxha, i cili u shfaq si lider i padiskutueshëm i lëvizjes falë aftësisë së tij strategjike dhe kapacitetit për të ruajtur unitetin midis fraksioneve të ndryshme.

Stadio dei Marmi, 1939: ceremoni e dorëzimit të kurorës së Skënderbeut Mbretit të Italisë, me parakalimin e trupave shqiptare në veshje tradicionale.

Enver Hoxha e përdori me zgjuarsi Konferencën e Pezës për të konsoliduar pushtetin e tij, duke siguruar mbështetjen e fraksioneve të ndryshme të rezistencës dhe duke forcuar idenë e një lufte të unifikuar kundër pushtuesit të huaj. Kjo aftësi për të unifikuar lëvizjen antifashiste nën një udhëheqje të vetme politike përfaqësonte një hap vendimtar drejt formimit të një rendi të ri politik shqiptar. Bashkëpunimi me partizanët jugosllavë, megjithëse pragmatik, nxirrte në pah tensionet e brendshme që karakterizonin marrëdhëniet midis nacionaliteteve të ndryshme të Ballkanit. Sidoqoftë, nevoja për të luftuar një armik të përbashkët e tejkaloi përkohësisht rivalitetin, dhe rezistenca shqiptare përfitoi ndjeshëm nga mbështetja jugosllave, si në aspektin e strategjisë ushtarake ashtu edhe të furnizimeve.

Gjatë konfliktit, partizanët shqiptarë arritën të çlironin disa zona të vendit, të cilat u bënë baza operative për të koordinuar sulme të mëtejshme kundër forcave të Boshtit. Këto zona të çliruara përbënin një alternativë të prekshme ndaj qeverisë kolaboracioniste pro-italiane, duke dëshmuar se ishte e mundur një formë vetëqeverisjeje e lirë nga kontrolli i huaj. Në këto zona, u krijuan administrata lokale dhe u organizuan infrastrukturat bazë, sinjale konkrete të aftësisë së lëvizjes së rezistencës për të vetëqeverisur. Aleatët, veçanërisht Mbretëria e Bashkuar, ofruan mbështetje të rëndësishme për partizanët përmes misioneve sekrete dhe furnizimeve të hedhura me parashuta në zonat malore, duke i mundësuar rezistencës të mbetej aktive dhe e pajisur mirë pavarësisht represioneve të ashpra të pushtuesve.

Mbështetja e popullsisë civile ishte vendimtare për suksesin e lëvizjes partizane. Shumë qytetarë të zakonshëm rrezikuan jetën e tyre për të ofruar strehë dhe mbështetje logjistike për luftëtarët. Komunitetet rurale, falë njohurive të tyre për terrenin, ishin thelbësore në fshehjen e partizanëve dhe garantimin e rrugëve të tyre të arratisjes. Megjithatë, kjo pjesëmarrje kishte kosto të mëdha: forcat gjermane dhe italiane shpesh përgjigjeshin me represione brutale, duke djegur fshatra dhe duke marrë pengje si ndëshkim për mbështetjen e dhënë rezistencës. Represionet gjermane, që përfshinin ekzekutime të menjëhershme dhe deportime, synonin të terrorizonin popullsinë dhe të prishnin lidhjet midis civilëve dhe partizanëve, por shpesh prodhonin efektin e kundërt, duke forcuar vendosmërinë e komuniteteve lokale për të mbështetur luftën.

Pushtimi Gjerman dhe Çlirimi

Me nënshkrimin e armëpushimit midis Italisë dhe Aleatëve më 8 shtator 1943, Shqipëria kaloi nën pushtimin gjerman. Gjermanët, në përpjekje për të stabilizuar vendin, premtuan një farë autonomie, por kjo ishte kryesisht një strategji për të fituar mbështetje lokale pa dhënë ndonjë pushtet të vërtetë. Pushtimi gjerman u karakterizua nga një brutalitet edhe më i madh sesa ai italian, me një politikë sistematike represioni ndaj rezistencës, bastisje dhe hakmarrje të ashpra. Nazistët ishin të vendosur të mbanin kontrollin e Ballkanit, dhe operacionet kundër gueriljeve u planifikuan për të zhdukur çdo formë opozite. Megjithatë, pavarësisht represionit të egër, rezistenca shqiptare jo vetëm që mbijetoi, por u intensifikua, e nxitur nga urrejtja në rritje ndaj pushtimit dhe nga shpresa për çlirim të ardhshëm.

Partizanët shqiptarë, të udhëhequr nga Enver Hoxha, vazhduan të sabotonin linjat e komunikimit dhe logjistikës gjermane, duke kryer sulme të guximshme që e bënin gjithnjë e më të vështirë për pushtuesit mbajtjen e kontrollit mbi territorin. Strategjia partizane bazohej në një kombinim efektiv të gueriljes, sabotazhit dhe propagandës, të drejtuar për të minuar moralin e trupave gjermane dhe për të mobilizuar më tej popullsinë lokale. Gjatë vitit 1944, partizanët shqiptarë shtuan presionin mbi forcat gjermane, duke arritur të çlironin gradualisht zona të gjera të vendit. Kjo fazë kulmoi me dëbimin e forcave të fundit gjermane më 29 nëntor 1944, një fitore e arritur pothuajse tërësisht me forcat e veta, pa ndërhyrje të drejtpërdrejtë nga trupat aleate. Kjo arritje forcoi prestigjin e Partisë Komuniste, e cila u paraqit si çlirimtari legjitim i vendit dhe garantuesi i pavarësisë së tij të ardhshme.

Rezistenca gjatë pushtimit gjerman tregoi një aftësi të jashtëzakonshme për përshtatje dhe këmbëngulje. Ndërsa trupat gjermane përpiqeshin të konsolidonin kontrollin e tyre përmes një rrjeti bashkëpunëtorësh lokalë, partizanët arrinin vazhdimisht të minonin operacionet e tyre, duke goditur pikat nevralgjike të sistemit të pushtimit. Teknikat e gueriljes të adoptuara nga partizanët shqiptarë bazoheshin në sulme të shpejta dhe të koordinuara, që synonin të shkaktonin dëme maksimale me rrezik minimal. Ky lloj lufte asimetrike u tregua jashtëzakonisht efektiv në kontekstin e territorit shqiptar, i karakterizuar nga male dhe lugina që ofronin strehë dhe rrugë arratisjeje. Popullsia civile, megjithëse e nënshtruar ndaj presioneve dhe rreziqeve të mëdha, vazhdoi të mbështeste partizanët, duke u ofruar atyre strehim dhe informacion të rëndësishëm.

Enver Hoxha, udhëheqës i Frontit Demokratik, doli nga lëvizja partizane që nga viti 1942 drejtoi rezistencën kundër italianëve dhe gjermanëve, me mbështetjen e fortë të popullsisë rurale shqiptare.

Enver Hoxha, falë udhëheqjes së tij dhe aftësisë për të koordinuar fraksionet e ndryshme të rezistencës, arriti të shfaqej si figura dominuese e politikës shqiptare në periudhën e pasluftës. Roli i tij në çlirimin e vendit i mundësoi të legjitimonte marrjen e pushtetit, dhe fitorja ndaj armikut të përbashkët u përdor si bazë për vendosjen e një regjimi socialist që do të qeveriste Shqipërinë për dekadat e ardhshme. Narrativa e çlirimit, e ndërtuar rreth sakrificës dhe heroizmit të partizanëve, u bë themeli i shtetit të ri, duke bashkuar vendin nën udhëheqjen e Partisë Komuniste dhe duke ofruar një justifikim ideologjik për kontrollin e plotë të pushtetit nga Hoxha.

Pasojat dhe Transformimet Shoqërore

Çlirimi i Shqipërisë shënoi një moment krenarie të madhe kombëtare, por gjithashtu fillimin e një periudhe transformimi politik radikal nën udhëheqjen e Partisë Komuniste të Enver Hoxhës. Përvoja e rezistencës legjitimoi komunistët si protagonistët e vërtetë të çlirimit kombëtar, duke u mundësuar atyre të merrnin kontrollin e vendit pa kundërshtime të rëndësishme. Megjithatë, ky rend i ri solli me vete një regjim autoritar që do të kufizonte shumë nga liritë për të cilat populli shqiptar kishte luftuar. Struktura politike u riorganizua plotësisht sipas parimeve të marksizëm-leninizmit, me kontroll absolut të Partisë Komuniste mbi të gjitha sferat e jetës publike.

Transformimet shoqërore të shkaktuara nga rezistenca ishin po aq domethënëse. Pjesëmarrja e grave në luftën e armatosur jo vetëm që i çliroi ato nga ana sociale, por i përfshiu në mënyrë aktive në strukturat e reja të pushtetit. Pas luftës, shumë gra u bënë pjesë e administratës publike dhe e Partisë Komuniste, duke kontribuar në ndërtimin e shtetit të ri socialist. Lufta gjithashtu kishte politizuar shtresa të gjera të popullsisë, veçanërisht të rinjtë dhe fshatarët, të cilët për herë të parë u përfshinë në jetën politike të vendit. Ky proces çoi në krijimin e një klase të re drejtuese, të përbërë nga ish-partizanë dhe udhëheqës lokalë që ishin dalluar gjatë rezistencës.

Përvoja e rezistencës u bë pjesë integrale e narrativës kombëtare shqiptare. Regjimi i Enver Hoxhës e shfrytëzoi gjerësisht kujtesën e luftës partizane për të legjitimuar pushtetin e vet, duke ndërtuar një kult të rezistencës që depërtonte në arsim, kulturë dhe politikë. Monumentet e ngritura në nder të partizanëve të rënë, festimet vjetore dhe muzetë e dedikuara rezistencës ishin mjete thelbësore për të konsoliduar ideologjinë e shtetit të ri. Megjithatë, retorika e rezistencës fshihte kontradiktat e regjimit të ri: premtimi për një shoqëri të lirë dhe të pavarur u kthye shpejt në një realitet kontrolli autoritar, spastrimet politike dhe shtypjen e kundërshtimeve.

Regjimi i Hoxhës konsolidoi pushtetin e tij përmes një serie masash represive. Spastrimet politike ishin të ashpra, dhe shumë nga vetë luftëtarët partizanë që kishin luftuar për çlirimin e vendit u eliminuan ose u margjinalizuan, pasi konsideroheshin si kundërshtarë të mundshëm të rendit të ri. Kollektivizimi i detyruar i bujqësisë dhe nacionalizimi i industrive u paraqitën si hapa të nevojshëm drejt ndërtimit të një shoqërie socialiste, por kishin kosto të larta sociale dhe ekonomike. Tokat u konfiskuan dhe u rishpërndanë, dhe kushdo që kundërshtonte, rrezikonte arrestimin ose deportimin. Ky proces, megjithëse solli një farë modernizimi të vendit, u shoqërua me një humbje të konsiderueshme të lirive individuale dhe një varësi gjithnjë e më të madhe nga shteti.

Rezistenca shqiptare kundër forcave të Boshtit nuk përfaqësonte vetëm një luftë për çlirimin kombëtar, por ishte edhe katalizator i një ndryshimi radikal në strukturën shoqërore dhe politike të vendit. Pjesëmarrja masive, roli në rritje i grave, bashkëpunimi me lëvizjet e tjera të rezistencës në Ballkan dhe mbështetja e Aleatëve ishin të gjitha elemente që kontribuuan në suksesin e lëvizjes partizane dhe ndërtimin e mëvonshëm të shtetit të ri socialist. Megjithatë, kalimi në këtë rend të ri nuk ishte pa sakrifica dhe kontradikta. Shqipëria arriti të ruante sovranitetin e saj kombëtar, por me çmimin e një kontrolli të brendshëm gjithnjë e më shtypës, që do të shënonte jetën e vendit për pjesën më të madhe të shekullit XX.

Ndikimi i luftës dhe pushtimit ndihej gjithashtu në strukturën familjare dhe shoqërore të vendit. Ndarja e familjeve, me burra të angazhuar në rezistencë ose të detyruar në punë të detyruar nga pushtuesit, dhe roli i grave si shtylla të komunitetit kontribuoi në riformësimin e dinamikave shoqërore. Gratë, të cilat gjatë luftës kishin marrë role aktive dhe të dukshme, vazhduan të kërkonin një rol qendror edhe pas luftës, duke ndihmuar në formësimin e shoqërisë së re socialiste. Dalja në pah e figurave të reja drejtuese nga radhët e partizanëve transformoi politikën shqiptare, duke e bërë procesin vendimmarrës më gjithëpërfshirës, por edhe më të kontrolluar nga Partia Komuniste.

Nëntor 1944: Ushtria Nacionalçlirimtare marshon në Tiranë pas çlirimit të Shqipërisë. Një moment solemn që mbyllte një kapitull dramatik të historisë kombëtare dhe hapte një fazë të re për vendin.

Për më tepër, lufta kundër pushtuesve nxiti krijimin e një ndërgjegjeje politike më të përhapur. Para luftës, politika perceptohej si një çështje e rezervuar për një elitë të ngushtë, por rezistenca përfshiu shtresa të gjera të popullsisë, nga fshatrat në qytete, duke krijuar një gjeneratë të re aktivistësh dhe udhëheqësish. Kjo përfshirje përhapi një ndërgjegjësim të ri politik dhe një pjesëmarrje më të madhe qytetare, megjithëse këto shpejt u kanalizuan në sistemin e ngurtë të kontrollit të Partisë Komuniste. Lufta nuk ishte vetëm një moment shkatërrimi, por edhe krijimi dhe transformimi, që do të ndikonte thellësisht në kursin e historisë shqiptare për brezat që do të vinin.

Pas luftës, narrativa e rezistencës u bë thelbi i identitetit kombëtar shqiptar. Regjimi i Enver Hoxhës e përdori kujtesën e luftës partizane për të legjitimuar autoritetin e vet dhe për të ndërtuar një identitet kolektiv të bazuar në sakrificë, heroizëm dhe unitet kundër armikut të përbashkët. Monumentet, muzetë dhe festimet vjetore u krijuan për të përkujtuar rezistencën, ndërsa historitë e guximit dhe sakrificës mësoheshin në shkolla dhe përhapeshin përmes mediave shtetërore, duke forcuar ideologjinë e regjimit. Megjithatë, realiteti i periudhës pas luftës u shënua nga kontradikta të thella. Pavarësia kombëtare u arrit, por me çmimin e lirive individuale. Heroizmi i rezistencës u përdor si mjet propagande për të justifikuar një regjim që shpejt u tregua shtypës dhe autoritar.

Rruga e Shqipërisë drejt lirisë dhe pavarësisë u shënua nga ambiguitete të thella. Rezistenca përfaqësonte një moment uniteti kombëtar dhe guximi të madh, por çmimi i çlirimit ishte vendosja e një regjimi që do të kufizonte shumë nga liritë për të cilat populli kishte luftuar. Kalimi në një shtet të ri socialist nuk ishte linear dhe as pa sakrifica: nga njëra anë, Shqipëria arriti të ruante sovranitetin e saj kombëtar, por nga ana tjetër, shtypja e brendshme, spastrimet politike dhe izolimi ndërkombëtar e shënuan thellësisht vendin. Ky kapitull i historisë shqiptare është kështu një rrëfim kompleks heroizmi, sakrifice dhe shprese, por edhe kontradiktash dhe sfidash që do të vazhdonin të ndikonin vendin për dekada, duke formësuar identitetin dhe të ardhmen e tij politike.

Bibliografi

Vlora, Ismail Kemal Bey. Memorie. A cura di Nermin Falaschi, Noi pubblicisti, 1978.

Salleo, Ferdinando. Albania: un regno per sei mesi. Sellerio editore, 2000.

Lopez, Beppe. Il principe nel groviglio. Zines, 2009.

Vaina, Eugenio. Albania che nasce. Francesco Battiato editore, 1914.

Frashëri, Kristo. Shpallja e pavarësisë së Shqipërisë. Pubblicazione del Ministero dell'Educazione e della Cultura, 1957.

Biagini, A. F. Storia dell'Albania contemporanea: Dagli illiri all’Impero ottomano, dall’indipendenza alla dittatura di Enver Hoxha ai giorni nostri. Bompiani, 2021.